Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
U progu II wojny światowej Tomaszów Mazowiecki był stosunkowo młodym, niewiele ponad stuletnim miastem o charakterze przemysłowym. Ludność liczyła ok. 45 tys. mieszkańców, w tym ok. 30 tys. Polaków, 12 tys. Żydów, 3 tys. Niemców (znacznie mniej liczni byli przedstawiciele innych narodowości). Od 1935 r. ponownie był siedzibą garnizonu – II dywizjon 4 pułku artylerii ciężkiej stacjonował w istniejących do dziś koszarach przy al. Marszałka Piłsudskiego.
Już 1 września 1939 r. między godziną 5 a 6 rano na Tomaszów spadły pierwsze bomby. Uderzyły w domy na ulicach Krzyżowej, Wieczność (dziś Słowackiego) i Zgorzelickiej. Trzy osoby zginęły, jedna została ranna. O godz. 17.00 Niemcy zaatakowali Tomaszowską Fabrykę Sztucznego Jedwabiu. Bomby zabiły czterech pracowników, budujących schron przeciwlotniczy.
6 września w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego doszło do bitwy pomiędzy polską 13 Dywizją Piechoty płk. Władysława Zubosz-Kalińskiego a dwiema niemieckimi dywizjami pancernymi z XVI Korpusu Pancernego gen. Rudolfa Schmidta. Tego samego dnia Wehrmacht wkroczył do miasta. Zniszczeniu uległa m.in. zabudowa na rogu ul. POW i św. Antoniego. Walki toczyły się też w samym mieście. Żołnierze 45 pp Strzelców Kresowych pod dowództwem płk. Stanisława Hojnowskiego zostali zaatakowani na ul. Prezydenta Wojciechowskiego (dziś Warszawska) przez dywersantów. Byli wśród nich także miejscowi Niemcy, który ulegli hitlerowskiej ideologii. Pułkownik Hojnowski znalazł się wśród 110 poległych w tej walce.
W październiku 1939 r. miasto włączono do nowo utworzonego tworu administracyjnego – Generalnego Gubernatorstwa. Pojawiały się projekty, aby Tomaszów włączyć bezpośrednio do Rzeszy Niemieckiej i przemianować na Waldstadt, do czego jednak nie doszło. W listopadzie 1939 r. powstał powiat tomaszowski, utworzony z połączenia powiatów rawskiego i opoczyńskiego oraz części brzezińskiego.
Dla Polaków okupacja niemiecka była okresem biedy, niepewności, a także brutalnego terroru, którego symbolem stała się siedziba gestapo przy ul. Zapiecek 8. Wielu tomaszowian straciło życie w tej katowni, dla innych była „przystankiem” przed wywiezieniem do obozu koncentracyjnego Auschwitz, Ravensbrück czy Sachsenhausen, skąd niewielu powróciło. Przez tomaszowskie gestapo przewinęło się ponad 5 tys. osób, większość poddano śledztwu, gdzie tortury były na porządku dziennym. Co najmniej 700 osób zamordowano na terenie samego Tomaszowa. Pod browarem, na stadionie wojskowym przy ul. Gen. Bema oraz strzelnicy pod Brzustówką miały miejsce publiczne egzekucje. Jeszcze gorszy los spotkał tomaszowskich Żydów. W grudniu 1940 r. powstało getto, w którym przebywało ok. 15 tys. Żydów (także przesiedleni z okolicznych miejscowości). Początkowo otwarte, złożone z trzech części, od listopada 1941 r. obejmowało jedną zamkniętą dzielnicę). Na przełomie października i listopada 1942 r. jego mieszkańcy zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince i zamordowani (około tysiąca pozostało przez kilka kolejnych miesięcy w tzw. małym getcie, część w maju 1943 r. wywieziono do obozów pracy w Bliżynie i Starachowicach. Tylko nielicznym udało się przeżyć wojnę.
Wrzesień 1939 r. oznaczał katastrofę niepodległej Polski. Ale walka się nie skończyła. Tomaszowianie bili się na wszystkich frontach II wojny światowej – na Wschodzie i Zachodzie, pod Tobrukiem, Lenino, Monte Cassino i Falaise, pod komendą generałów Andersa, Berlinga, Maczka, Sosabowskiego, wreszcie w Oddziale Wydzielonym Wojska Polskiego majora Hubala, partyzantce Armii Krajowej i innych formacji oraz w powstaniu warszawskim. Po wyzwoleniu Tomaszowa (18 stycznia 1945 r.) wielu mieszkańców miasta brało udział w oswobadzaniu ziem polskich od niemieckiego okupanta i ostatecznym rozgromieniu III Rzeszy.
W 80. rocznicę zakończenia II wojny światowej w Europie przypomnijmy sylwetki kilkunastu żołnierzy pochodzących lub związanych z Tomaszowem:
Stefan Karaszewski (ur. 14 kwietnia 1915 w Harbinie, w Mandżurii; zm. 5 września 1939 w Kosowie koło Moszczenicy) – żołnierz (plutonowy) 85 Pułku Strzelców Wileńskich stacjonującego w Nowej Wilejce pod Wilnem, uczestnik kampanii wrześniowej. Był mieszkańcem Tomaszowa Mazowieckiego.
Jako żołnierz wchodzącego w skład Armii „Prusy” 85 pp na początku września 1939 znalazł się pod Piotrkowem Trybunalskim. Jego oddziałowi powierzono zadanie powstrzymania niemieckiego zagonu pancernego, zmierzającego szosą z Częstochowy w kierunku Warszawy. 5 września 1939, 10 kilometrów na północ od Piotrkowa Trybunalskiego, we wsi Kosów doszło do walki z niemiecką bronią pancerną, w wyniku czego Polacy zmuszeni zostali do odwrotu. Pomimo odniesionych ran Stefan Karaszewski pozostał na zajmowanym stanowisku, osłaniając ogniem odwrót swojego oddziału i podejmując samotną walkę ze zbliżającymi się czołgami wroga. Karaszewski okopał się na znajdującej się ok. 80 m na zachód od linii kolejowej łące (ponad 100 metrów od obecnej zabudowy wsi), podnoszącej się lekko w wybranym przez niego miejscu i dającej mu pewną przesłonę z kierunku zachodniego. Otaczający stanowisko teren wraz z przylegającą od północy drogą zostały przez Polaków zaminowane. Około godz. 14.30 od szosy Piotrków-Łódź nadciągnęła od zachodu kolumna ok. 60 czołgów niemieckich, wobec braku oporu poruszająca się tempem marszowym. Po wejściu czoła kolumny na miny, została ona zaatakowana przez Karaszewskiego. W wyniku walki wyeliminowanych zostało 11 czołgów, w tym 3 zniszczone w bezpośrednim polu rażenia Karaszewskiego, a 2 kolejne bliżej wsi; 3 słabiej uszkodzone wozy odholowano po walce do dworu. Walka trwała około 2 godzin; zginęło w niej 11 żołnierzy Wehrmachtu, w tym 2 motocyklistów. Karaszewski, zauważywszy okrążających go od południa Niemców, popełnił samobójstwo rozrywając się ostatnim granatem.
Karaszewski pochowany został pierwotnie przez mieszkańców Kosowa i Moszczenicy na polu walki, w miejscu w którym zginął, a więc obok przejazdu kolejowo-drogowego. Wkrótce potem zwłoki plutonowego przeniesiono na cmentarz w Moszczenicy. Pogrzeb ten miał charakter patriotycznej manifestacji, w której uczestniczyło około 1000 osób; honory zmarłemu oddali nawet przygodni niemieccy żołnierze. Trzeci pogrzeb odbył się jesienią 1939 na cmentarzu przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim. Tam spoczywa do dziś, a w miejscu śmierci znajduje się pamiątkowy głaz. W 2019 r. Stefan Karaszewski został pośmiertnie awansowany do stopnia podporucznika.
Leon Drajling (ur. 1905, zm. 1995). Uczestnik wojny obronnej w 1939 r. żołnierz w oddziale wartowniczym; żołnierz 6 Lwowskiej Dywizji Piechoty Armii Polskiej w ZSRR; uczestnik wojny na froncie wschodnim – plutonowy 2 kompanii I batalionu 1 pułku piechoty 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Jako rezerwista został we wrześniu 1939 r. zmobilizowany do wojska. Otrzymał przydział do oddziału wartowniczego strzegącego magazynów amunicyjnych w Regnach k/Koluszek. Pod naporem Niemców oddział wycofał się na wschód uprzednio wysadzając w powietrze zapasy amunicji, aby nie zostały zagarnięte przez nieprzyjaciela. 27 września w Hrubieszowie został wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną. W latach 1939 – 1941 przebywał na terenie ZSRR. Pracował w kamieniołomach, które były jednym z obozów pracy. Więzieni tam byli polscy podoficerowie i szeregowcy wzięci do niewoli podczas walk w 1939 r.W 1942 r. zgłosił się do Armii Polskiej utworzonej w ZSRR. Otrzymał przydział do 6 Dywizji Piechoty w Szachrisabz (dziś Uzbekistan), gdzie służył jako saper. Ponieważ był żołnierzem ze starszego rocznika nie został w 1942 r. ewakuowany do Iranu.
Po wyjściu Armii Polskiej z ZSRR wraz z wieloma innymi Polakami pozostawionymi na „nieludzkiej ziemi” trafił do sowieckiego więzienia, w którym spędził kilka tygodni. Później skierowany został do pracy w jednym z kołchozów na terenie Kazachstanu, gdzie przebywał przez rok. W 1943 r. zgłosił się do obozu wojskowego w Sielcach nad Oką, gdzie formowano I Dywizję Piechoty. Radziecka komisja lekarska mimo zastrzeżeń do stanu zdrowia Leona Drajlinga (brak jednego oka) ostatecznie przyjęła go do tworzonej polskiej dywizji. Wcielony został do 3 kompanii dywizyjnego batalionu saperów. W szeregach tej jednostki uczestniczył w bitwie pod Lenino, w październiku 1943 r. Posiadał wówczas stopień kaprala. Później przeniesiony do 2 kompanii strzeleckiej 1 batalionu w 1 pułku piechoty. Do końca wojny walczył jako piechur. Przeszedł cały szlak bojowy I Dywizji walcząc o przełamanie Wału Pomorskiego, biorąc udział w forsowaniu Odry oraz operacji berlińskiej w 1945 r. Udział w wojnie zakończył walkami o zdobycie Berlina.
W trakcie walk na froncie był trzykrotnie ranny. Wojnę ukończył w stopniu plutonowego. Jeszcze podczas działań wojennych został odznaczony Krzyżem Walecznych. W latach powojennych otrzymał dalsze wysokie odznaczenia. Zmarł w Tomaszowie Maz. w 1995 r.
Bronisław Drozdowski (ur. 9.08.1922 w Małych Sadach, zm. 22.02.2022 w Tomaszowie Mazowieckim). Do 1944 r. mieszkał na Wołyniu, gdzie część jego rodziny wymordowali ukraińscy nacjonaliści.. W 1944 r. wstąpił do Armii Krajowej, a po zajęciu Wołynia przez Armię Czerwoną – do Wojska Polskiego. Skierowany na kursy lotnicze do ZSRR. Po ich ukończeniu w jednostkach bojowych lotnictwa Wojska Polskiego. Pod koniec wojny walczył nad terytorium Niemiec w 8 pułku lotnictwa szturmowego. Po zdobyciu Berlina stacjonował ze swoim pułkiem na Lublinku, później na nieistniejącym już lotnisku polowym między Ujazdem i Skrzynkami, a ostatecznie na Glinniku. W 1946 r. odszedł z wojska, nigdy już do latania nie powrócił. Mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie założył rodzinę.
Wacław Dudek (ur. 9.04.1917 w Opocznie, zm. 6.03.1981 w Londynie). Wojna zastała go w Oficerskiej Szkole Artylerii Przeciwlotniczej w Trauguttowie koło Brześcia nad Bugiem. Awansowany na podporucznika, uczestniczył w kampanii wrześniowej, następnie przez Węgry przedostał się do Francji. Wchodził w skład baterii broniącej portu Saint Nazaire, a po ewakuacji do Wielkiej Brytanii – Dundee w Szkocji. Brał udział w inwazji na Normandię i bitwie pod Falaise. Wyróżnił się w walkach, za swą bojową działalność odznaczony został Orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Wielkiej Brytanii, wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia i został zdemobilizowany. Po wojnie uczestniczył w pracy społecznej, współorganizował polską parafię i szkołę, działał w stowarzyszeniach kombatanckich.
Antoni Falba (ur. 16.05.1907 w Sadykierzu koło Pułtuska, zm. 20.05.1997 w Tomaszowie Maz.). W kampanii wrześniowej dowodził 3 kompanią 1 batalionu 13. pułku piechoty. Walczył pod Pułtuskiem, bronił Modlina. Był dwukrotnie ranny. Kawaler Krzyża Walecznych. Dostał się do niewoli niemieckiej, osadzony w obozie przejściowym w Działdowie. Ponownie aresztowany, przebywał w oflagach II A Prenzlau, II E Neubrandenburg, II D Gross-Born, X A Sandbostel i X C Lubeka. W Gross Born był dowódcą plutonu Batalionów Odra (organizacji konspiracyjnej związanej z Komendą Główną AK). Po wyzwoleniu w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, awansowany do stopnia majora. Do kraju powrócił w czerwcu 1946 r., był inwigilowany przez UB i szykanowany do 1956 r. Pracował w przemyśle tekstylnym. W 1972 r. przeszedł na emeryturę, w 1995 r. został awansowany do stopnia podpułkownika.
Marian Fryc (ur. 20.05.1919 w Tomaszowie Maz., zm. 14.03.1972 w Tomaszowie Maz.). Żołnierz 14 Brygady Artylerii Przeciwpancernej, do której wstąpił po wyzwoleniu Tomaszowa. Brał udział w walkach nad Odrą, na terenie Saksonii i w operacji berlińskiej. Z zawodu nauczyciel, po wojnie przez wiele lat był wychowawcą w Młodzieżowym Domu Kultury. Uczył geografii i muzyki w Szkole Podstawowej nr 1. Honorowy Obywatel Tomaszowa Mazowieckiego.
Kazimierz Józef Hess (ur. 2.12.1912 w Tomaszowie Mazowieckim, zm. 7.12.1992 w Nowym Jorku). Był synem majstra tkackiego. W latach 1930-1933 studiował w Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu; ukończył ją w stopniu podporucznika marynarki. W październiku 1936 r. ukończył w Gdyni Kurs Oficerów Artylerii Morskiej i został skierowany na Hel, gdzie do czerwca 1938 r. był zastępcą dowódcy baterii. Od 6.08.1939 r. służył na ORP Błyskawica. 27.03.1940 r. został skierowany na ORP Grom. Za zasługi w operacji pod Narwikiem i wzorowe zachowanie podczas zatopienia okrętu (4.05.1940 r.) został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. 24.10.1940 r. objął służbę na ORP Piorun. Jako oficer artylerii uczestniczył m.in. w konwojach, w pościgach i walce artyleryjskiej z niemieckim pancernikiem Bismarck. 4.07.1942 r. otrzymał obowiązki zastępcy dowódcy okrętu i kierownika działu pokładowego ORP Piorun. 3.05.1945 r. został mianowany komandorem podporucznikiem. Od 5.05. do 22.12.1945 r. był dowódcą ORP Garland. Od 1946 r. pracował w Kwaterze Głównej Marynarki Wojennej RP w Londynie. W 1947 r. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Pływał w Amerykańskiej Marynarce Wojennej, a następnie na okręcie hydrograficznym. Pochowany na cmentarzu Doylestown.
Stefan Kaczuba (zm. 1986 w Tomaszowie Maz.). Uczestnik wojny obronnej w 1939 r. – żołnierz 31 pułku Strzelców Kaniowskich 10 Dywizji Piechoty; żołnierz Armii Polskiej w ZSRR oraz Armii Polskiej na Wschodzie; uczestnik wojny na froncie zachodnim – sierżant pil. 303 dywizjonu myśliwskiego Warszawskiego im. Tadeusza Kościuszki oraz prawdopodobnie 318 dywizjonu myśliwsko-rozpoznawczego Gdańskiego Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii.
We wrześniu 1939 r. zmobilizowany został do wojska. Otrzymał przydział do 31 pułku piechoty działającego w ramach Armii „Łódź”. Pierwszą walkę z Niemcami stoczył pod Sieradzem, następnie poprzez Łódź razem ze swoją jednostką wycofał się do Warszawy. 16 września objął służbę na Okęciu. 18 września rozpoczął dalszy odwrót na wschód. We Włodzimierzu Wołyńskim wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną. W latach 1939-1941 przetrzymywany był w ZSRR w jednym z obozów pracy dla jeńców (podoficerów i szeregowców).
W 1941 r. wstąpił do Armii Polskiej w ZSRR organizowanej pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W 1942 r. ewakuowany został do Iranu. Otrzymał przydział do brytyjskiej szkoły lotniczej w Egipcie, gdzie odbył intensywne półtoraroczne szkolenie.
W 1943 r. skierowany został do Wielkiej Brytanii w ramach uzupełnień dla polskiego personelu lotniczego. Przydzielony do słynnego 303 dywizjonu myśliwskiego PSP. Latał przede wszystkim w osłonie alianckich wypraw bombowych udających się nad Niemcy.
W 1944 r. znalazł si w grupie polskich lotników oddelegowanych do walk we Włoszech. Przez kilka miesięcy był najprawdopodobniej pilotem 318 dywizjonu myśliwsko – rozpoznawczego PSP. Dywizjon ten aktywnie współdziałał z 2 Korpusem PSZ podczas bitew o Monte Cassino i Anconę (maj – lipiec 1944 r). W dywizjonie 318 był nadmiar pilot6w, wielu więc Polaków latało bezpośrednio w dywizjonach brytyjskich we Włoszech. Być może Stefan Kaczuba walczył w dywizjonie brytyjskim.
Już w sierpniu tego samego roku wraz z kolegami ze swojego macierzystego 303 dywizjonu, startując z Anglii wspierał z powietrza polskich pancerniaków toczących ciężkie walki pod Falaise we Francji. W tym tez czasie otrzymał awans na sierżanta. Kolejny etap walk to następne loty w osłonie amerykańskich wypraw bombowych nad Niemcy.
Przełomowy dla bojowej działalności sierż. Stefana Kaczuby był dzień 16 marca 1945 r. Poleciał wówczas w osłonie kolejnej wyprawy bombowej nad Niemcy. Lot z Anglii był spokojny, bombardowanie skuteczne. W drodze powrotnej samoloty znalazły się jednak niespodziewanie w strefie silnego niemieckiego ognia przeciwlotniczego. Kilka samolot6w zostało zestrzelonych, inne uszkodzone. Wśród uszkodzonych maszyn, kt6re kontynuowały jednak lot na macierzyste lotniska był samolot pilotowany przez sierż. Stefana Kaczubę. Maszyna nieustannie traciła wysokość. Będąc już nad Anglię zdecydował się lądować w przygodnym terenie. Podczas lądowania samolot uległ rozbiciu i spłonął. Lecący razem z sierż. Stefanem Kaczubą nawigator zginął. On sam mimo, że był ciężko ranny wyczołgał się z płonącej maszyny. Trafił do szpitala w Liverpoolu. Podczas operacji amputowano mu prawą nogę. W październiku 1946 r. powrócił do Polski. Za udział w walkach odznaczony został wieloma odznaczeniami zarówno polskimi jak i brytyjskimi. Zmarł w 1986 r.
Józef Kopeć (ur. 23.08.1921 w Pogorzałem, zm. 31.05.1985 w Tomaszowie Maz.). Pochodził ze Skarżyska. Na początku II wojny światowej przebywał w Sarnach na Wołyniu, gdzie jako uczeń Przysposobienia Wojskowego wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego. Aresztowany w lutym 1940 r. przez Rosjan, przebywał 8 miesięcy w więzieniu w Brześciu, następnie wywieziony pod Archangielsk, gdzie pracował przy wycince drzew. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej przeniesiony do innego obozu. Jesienią 1941 r. zwolniony. Przyjęty do Armii Polskiej w ZSRR 22 marca 1942 r. w Samarkandzie. Ewakuowany w sierpniu 1942 r. do Iranu, przydzielony do 15 pułku ułanów poznańskich. Ze swą jednostką przebywał kolejno w Iraku, Palestynie, Egipcie, Włoszech (walczył m.in. pod Monte Cassino) i ponownie w Egipcie. Po zakończeniu wojny powrócił do Włoch, w 1946 r. przeniesiony do Wielkiej Brytanii, skąd powrócił do Polski 4 czerwca 1947 r.
Józef Kosiór (1913-1984). Tomaszowski robotnik, zmobilizowany we wrześniu 1939 r., walczył w kampanii wrześniowej. Wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną i w latach 1939-1941 więziony w ZSRR. Wstąpił do Armii Polskiej dowodzonej przez gen. Andersa i z nią opuścił ZSRR. Znalazł się w 7 pułku artylerii przeciwlotniczej lekkiej. Był kierowcą-mechanikiem. Walczył we Włoszech (1944-1945). Do Polski powrócił w 1946 r.
Stanisław Kuta (ur. 15.04.1915 w Królowej Woli, zm. 6.04.2005 w Tomaszowie Maz.). We wrześniu 1939 r. walczył w szeregach Suwalskiej Brygady Kawalerii. 23.09.1939 r. internowany na Litwie. Po zajęciu Litwy przez ZSRR skazany na kilka lat ciężkich robót na Półwyspie Kola. Następnie w Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Andersa. Ewakuowany do Iranu, a następnie Iraku. W 2 Brygadzie Pancernej znalazł się w odtworzonym 1 pułku ułanów krechowieckich (pancernym). Walczył m.in. pod Monte Cassino. Był dowódcą czołgu, ranny pod Bolonią. Do Polski powrócił w maju 1947 r.
Stanisław Laskowski (ur. 24.04.1907 w Koniuchach – dziś Litwa, zm. 20.08.1984 w Tomaszowie Maz.). We wrześniu 1939 r. w lotnictwie Armii Łódź, następnie internowany w Rumunii, przedostał się do Francji (gdzie wstąpił do odbudowywanego lotnictwa polskiego), a po jej klęsce do Wielkiej Brytanii. Latał w dywizjonach brytyjskich RAF. W 1940 r. przerzucono go do Afryki, do oddziału transportowego. Sprowadzał samoloty z Takoradi (Ghana) przez Saharę do Heliopolis w Egipcie. W 1942 r. zachorował na malarię i krwawą dyzenterię. Po leczeniu w Kairze wrócił Wielkiej Brytanii i dostał przydział do 667 angielskiego dywizjonu stacjonującego w Gosport nad kanałem La Manche. Służył w nim od 1944 r. do lutego 1945. Brał udział w lotach nad Normandią podczas walk o utworzenie drugiego frontu. Do Polski powrócił 21 lipca 1947 r. Osiadł w Tomaszowie. Tu założył rodzinę, pracował w Zakładzie Włókien Chemicznych Wistom.
Wiktor Luniak (ur. 12.04.1905 w Tomaszowie Maz.). Brał udział w kampanii wrześniowej. 17.09.1939 r. przekroczył granicę rumuńską; internowany. Wiosną 1940 r. przedostał się do Jugosławii, stamtąd do Grecji i Turcji. Przepłynął do Palestyny, gdzie wstąpił do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Po przeszkoleniu w Egipcie uczestniczył w kampanii afrykańskiej (walczył m.in. pod Tobrukiem). Następnie przeniesiony do Egiptu, a potem do Włoch. Wskutek kontuzji (złamanie nogi) nie brał udziału w bitwie o Monte Cassino. Po powrocie ze szpitala walczył we Włoszech. Przeniesiony w 1946 r. do Wielkiej Brytanii. Do Polski powrócił w 1947 r.
Zdzisław Mett. Uczestnik kampanii wrześniowej, tomaszowianin. W latach 1939-1941 internowany na Węgrzech. Po zwolnieniu z internowania powrócił do rodzinnego miasta.
Władysław Pira (ur. 2.02.1917 w Wilkucicach Dużych w gminie Rokiciny, zm. 23.06.1986 w Tomaszowie Maz.). Przed i po II wojnie światowej mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim. Do Wojska Polskiego wstąpił w ZSRR 25 października 1943 r. Przydzielony do 7 pułku artylerii haubic 2 Pomorskiej Brygady Artylerii Haubic 1 Armii Wojska Polskiego. Brał uział w operacji warszawskiej, forsowaniu odry i walkach o Berlin. Odznaczony medalami „Zwycięstwa i Wolności 1945 r.”, „Za Warszawę”, „Za Odrę, Nysę, Bałtyk”, „Odznaką Grunwaldzką” i radzieckim medalem „Za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945”. Zdemobilizowany w 1946 r. Pracował w Tomaszowskiej Fabryce Dywanów i Chodników (późniejszy „Weltom”). Zmarł 23 czerwca 1986 r.
Józef Suchodolski (ur. 16.09.1924 w Bykówce na Ukrainie, zm. 25.09.2024 w Tomaszowie Mazowieckim). Jego rodzinna miejscowość po traktacie ryskim pozostała poza granicami Polski, a w latach 1925-1935 wchodziła w skład Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego. Był to eksperyment władz ZSRR – przez krótki czas Polacy mieli tam autonomię, działały polskie instytucje, szkoły, prasa, a rejon rozwijał się cywilizacyjnie dzięki uprzemysłowieniu. Stolicą obwodu był Dołbysz (później przemianowany kolejno na Marchlewsk, Szczorsk i po II wojnie światowej znów na Dołbysz). Po likwidacji obwodu tamtejszych Polaków reżim stalinowski poddał okrutnym represjom, jednak nasi rodacy mieszkają tam do dziś. Bykówka liczy niespełna 2 tysiące mieszkańców.
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, w wieku niespełna 17 lat, Józef Suchodolski 1 sierpnia 1941 r. wcielony został do Armii Czerwonej. Brał udział w budowie fortyfikacji nad Zbruczem oraz w okolicach Kijowa, gdzie został ranny. Przebywał w szpitalu na radzieckim Dalekim Wschodzie. Następnie przydzielony do 1156 pułku piechoty 351 dywizji piechoty Armii Czerwonej. Konwojował transporty kolejowa jeżdżące m.in. pod Moskwę i Stalingrad. Od lata 1943 r. ponownie na pierwszej linii frontu. Walczył pod Kurskiem (największa bitwa pancerna II wojny światowej). Ponownie ranny w lutym 1944 r., przebywał w szpitalu wojskowym w Kijowie (był wtedy świadkiem nalotu na węzeł kolejowy w Darnicy – w walce zginęło wówczas 45 polskich żołnierzy obrony przeciwlotniczej).
Od kwietnia 1944 r. przeniesiony został do Wojska Polskiego. W lipcu 1944 r. skierowany do Szkoły Oficerów Artylerii w Chełmie, a stamtąd do Włodawy (21 zapasowy pułk artylerii Wojska Polskiego). Był dowódcą plutonu, szkolił artylerzystów. W dniu wyzwolenia Tomaszowa 18 stycznia 1945 roku na czele plutonu jednostki artyleryjskiej wkroczył do miasta.
Jako instruktor artyleryjski przebywał w Tomaszowie od stycznia do kwietnia 1945 r. Następnie skierowany na front, w szeregach 1 Brygady Artylerii Ciężkiej im. gen. Józefa Bema brał udział w operacji berlińskiej, po odnowieniu się rany ręki skierowany ponownie do Tomaszowa. Wojnę skończył w stopniu sierżanta. Poznał tomaszowiankę Irenę z którą się ożenił i miał córkę; odtąd związał się z miastem nad Wolbórką i Pilicą. Pracował w Państwowej Fabryce Sztucznego Jedwabiu nr 1 (późniejszy „Wistom”). Kilka lat po wojnie ponownie powołany został do służby wojskowej; zdecydował się pozostać zawodowym żołnierzem. Od 1976 r. przeszedł w stan spoczynku, brał udział w życiu społecznym Tomaszowa. Za swoją postawę i odwagę bojową został odznaczony m. in. Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (posiadał ponad 80 polskich odznaczeń). Uhonorowany tytułami Zasłużony dla Miasta Tomaszowa Mazowieckiego, Zasłużony dla Województwa Piotrkowskiego, Zasłużony dla Województwa Łódzkiego. Mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim, stał na czele tutejszego Związku Kombatantów.
Jan Kajetan Szuster (ur. 08.06.1895 w Rawie Mazowieckiej, zm. 8.10.1948 w Krakowie). Od dzieciństwa mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie jego ojciec Mikołaj Szuster pracował jako urzędnik sądowy. W 1911 r. wspólnie z Janem Andrzejem Sadowskim był współzałożycielem pierwszej tomaszowskiej drużyny skautowskiej. W latach 1912-1914 kierował tomaszowską organizacją skautowską. W połowie października wraz z grupą innych tomaszowskich skautów wstąpił do Legionów Polskich. Walczył pod Krzywopłotami, nad Nidą, pod Jastkowem, pod Kowlem i Kostiuchnówką. Po tzw. kryzysie przysięgowym internowany od 12 lipca 1917 r. w obozie w Szczypiornie. Po roku uwolniony i wcielony do oddziałów Polnische Wermacht. W sierpniu 1918 r. wstąpił do 1 pułku artylerii polowej legionów. Walczył w wojnie polsko-rosyjskiej, trzykrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Od 1922 do 1925 r. pełnił służbę w Toruniu, Bielsku i Zamościu. W 1931 r. odznaczony Krzyżem Niepodległości. W 1936 r. przeniesiony na dowódcę II dywizjonu 4 pac (stacjonującego w nowych koszarach przy ul. Marszałka Piłsudskiego w Tomaszowie Mazowieckim). Pełnił funkcję dowódcy tomaszowskiego garnizonu. W 1938 r. awansowany na podpułkownika. W kampanii wrześniowej 1939 r. w ramach 30 DP dowodził II dywizjonem 4 pac oraz podporządkowanym mu 30 dywizjonem artylerii lekkiej. W dniu 2 września skutecznie bronił węzła drogowego na południe od Bełchatowa. Przebijając się z okrążenia w dniu 10 września został ciężko ranny i trafił do niewoli. Po wyleczeniu przebywał w oflagach II A Prenzlau, II E Neubrandenburg, II D Gross Born. Podczas ewakuacji do kolejnego obozu w Sandbostel, 29.04.1945 r. wyzwolony przez wojska brytyjskie. Od maja 1945 r. przydzielony do dywizji gen. Maczka. W tym czasie doznał gwałtownego pogorszenia stanu zdrowia i trafił do szpitala a później na rekonwalescencję we Francji. Do kraju powrócił w kwietniu 1946 r. Do 31.01.1947 r. zameldowany w Tomaszowie Mazowieckim. Koniec życia spędził w Bielsku, gdzie pracował w przemyśle włókienniczym.
Tadeusz Winiarski (ur. 15.02.1914 w Tomaszowie Maz., zm. 7.04.1984 w Tomaszowie Maz.). 19.09.1939 przekroczył granicę węgierską. W maju 1940 r. przez Jugosławię, Grecję i Turcję przedostał się do Palestyny. Od 24.08.1940 r. służył w kompanii łączności Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Walczył pod Tobrukiem i Monte Cassino. Ranny pod Aleksandrią, następnie w służbie technicznej (odpowiadał za stan samochodów ciągnących działa). Awansowany pod Tobrukiem do stopnia kaprala, a we Włoszech – plutonowego. Powrócił z Wielkiej Brytanii do Polski w 1947 r. Otrzymał brytyjskie odznaczenia Africa Star, Italy Star, The Defence Medal, Military Medal.
Michał Wychowałek (ur. 17.09.1913 w Ławkach w powiecie opoczyńskim, zm. 9.01.1997 w Tomaszowie Maz.). Zmobilizowany do 4 pułku artylerii ciężkiej (II plutonu stacjonującego przed wojną w Tomaszowie). 17.09.1939 r. wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną i wywieziony w głąb ZSRR. Wolność odzyskał po układzie Sikorski – Majski. 15.09.1941 wstąpił do tworzonej w ZSRR Armii Polskiej. Ewakuowany przez Iran, Irak i Afrykę walczył we Włoszech – pod Monte Cassino, Ankoną i Rimini. We wrześniu 1946 r. ze swą jednostką przewieziony do Wielkiej Brytanii w celu demobilizacji. 20.12.1946 powrócił do Polski. Był pracownikiem fizycznym ZWCh „Wistom”. Odznaczony brytyjskimi odznaczeniami Italy Star, The 1939-1945 Star, odznaką pamiątkową Monte Cassino.
To oczywiście tylko przykłady tomaszowian, którzy aktywnie uczestniczyli w II wojnie światowej, walcząc na różnych frontach. Jedni mieszkali w naszym mieście od urodzenia, inni osiedlili się w nim dopiero po wojnie. Nieubłagany upływ czasu sprawił, że nie ma już ich dziś wśród nas. Niech zatem ich poświęcenie dla Ojczyzny wiecznie trwa w pamięci kolejnych pokoleń.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
