Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
Jednym ze stałych, ważnych elementów miejskiego krajobrazu są nazwy ulic. Przyjmowane kiedyś samorzutnie, później wprowadzane decyzjami odnośnych władz – ułatwiały orientowanie się w rozrastającej się miejskiej przestrzeni, stając się z biegiem lat niezbędne. Bo jak bez nich odnaleźć poszukiwane miejsce?
Pierwsze tomaszowskie nazwy ulic znane są z okresu tworzenia się ośrodka miejskiego. Wytyczono rynki św. Józefa i św. Antoniego. Nieprzypadkowo wybrano tych właśnie świętych, patronujących rzemieślnikom oraz właścicielowi miasta Antoniemu hr. Ostrowskiemu. Świętych patronów miały też ulice (św. Tekli, św. Zofii, św. Władysława). Były też ulice odnoszące się do miast, z których pochodzili osadnicy: Gierlicka (od Görlitz – Zgorzelca), Grinberska (od Grünberg – Zielonej Góry). Na zamieszkałą ludność żydowską wskazywały: Jerozolimska, Bożnicza czy Mojżesza. Inne wskazywały na położenie w terenie – Kaliska, Warszawska czy Wschodnia – lub charakterystyczne obiekty: Jeziorna, Piliczna, Pałacowa, Bożnicza, Kościelna (choć tam akurat kościoła nie było – w okresie międzywojennym ulicę nazwano Ciesielską) i Fabryczna. Nazwy od zajęć mieszkańców: to Kramarska, Kupiecka, Tkacka. Były wreszcie też tak niecodzienne jak: Wieczność, Precz Bieda czy Non Plus Ultra (po łacinie – „nic ponad to”, nazwa zresztą logiczna, gdyż ulica stanowiła granicę miasta).
W czasie I wojny światowej obszar miasta powiększył się prawie czterokrotnie wskutek przyłączenia okolicznych miejscowości. Niektórym ulicom władze okupacyjne nadały niemieckie nazwy, których w praktyce ludność nie używała.
Po odzyskaniu niepodległości powstało wiele nowych ulic. Znaczna część otrzymała neutralne, przymiotnikowe nazwy; nazw już istniejących ulic w większości nie zmieniano. Nowością było nadawanie ulicom imion postaci historycznych (co pod zaborami było niemożliwe): Kościuszki (plac), Kilińskiego, Głowackiego, Joselewicza, Traugutta, Kopernika (plac), Chopina, Mireckiego czy Okrzei. Swoje ulice otrzymały też ważne postacie życia współczesnego. Część jeszcze za życia – Marszałek Polski Józef Piłsudski (dawna ul. Kaliska), prezydenci Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski (część ul. Warszawskiej) i Ignacy Mościcki (dawna ul. Piliczna), Marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz (część dzisiejszej ul. Chopina), ale też filozof i działacz społeczny Wincenty Lutosławski (dzisiejsza ul. Konopnickiej); inni po śmierci – pierwszy prezydent RP Gabriel Narutowicz (zamordowany w 1922 r.), lotnicy Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura (zginęli w katastrofie lotniczej w 1932 r.), minister spraw wewnętrznych płk Bronisław Pieracki (zamordowany w 1934 r.; dzisiejsza ul. gen. Grota-Roweckiego), gen. Gustaw Orlicz-Dreszer (zginął w katastrofie lotniczej w 1936 r.), przywódcy Polskiej Partii Socjalistycznej Bolesław Limanowski (zmarł w 1935 r.; dzisiejsza ul. Farbiarska) i Ignacy Daszyński (zmarł w 1936 r.; dzisiejsza ul. ks. J. Popiełuszki). Polityka historyczna lat 30. zaznaczyła się też w przemianowaniu ul. Wesołej na Ochotników Wojennych, Gustownej na 11 Listopada, a Pałacowej na Polskiej Organizacji Wojskowej. Część ul. Górnej otrzymała nazwę 4 P.A.C. Warto zauważyć, że uhonorowano też postacie ważne dla historii Tomaszowa – pojawiły się ulice Ostrowskich (dziś część ul. Chopina) i dr. Stanisława Narewskiego oraz park im. dr. Jana Serafina Rodego.
Okupacja niemiecka w czasie II wojny światowej łączyła się z germanizacją nazewnictwa ulic. W odróżnieniu od niektórych innych miast, gdzie nazwy były dwujęzyczne – w Tomaszowie oficjalne nazwy występowały tylko w języku niemieckim. Część nazw po prostu przetłumaczono na język niemiecki (czasem była to niemiecka wersja starszej nazwy). Inne otrzymały zupełnie nowe nazwy. Opracował je w 1942 r. niemiecki historyk sztuki Eduard Jeikner z Drezna (1888-1980; po wojnie dyrektor Dresdner Kunstgewerbe-Bibliothek – Drezdeńskiej Biblioteki Sztuk Stosowanych). Część miała charakter wybitnie propagandowy, np. ul. św. Antoniego przemianowano na Adolf-Hitler-Allee, plac Kościuszki na Grossdeutscher Ring, część ul. Legionów na Dr. Todt-Strasse (Fritz Todt, 1891-1942, generalny inspektor budowy dróg Rzeszy Niemieckiej, twórca Organizacji Todt budującej obiekty wojskowe przy wykorzystaniu pracy więźniów i robotników przymusowych), ulice Bezdomną i Kanonierów na Ernst-Udet-Strasse (1896-1941, generał Luftwaffe; obwiniany o niepowodzenie lotnictwa w bitwie o Anglię popełnił samobójstwo, jednak propaganda nazistowska jego śmierć przedstawiała jako wypadek przy testowaniu samolotu), ul. gen. Józefa Sowińskiego na Günter-Prien-Strasse (1908-1941; oficer Kriegsmarine, który zatopił 31 jednostek alianckich), a ulice Gdyńską i Zygmunta Sierakowskiego na Albert-Breyer-Strasse (1889-1939; niemiecki nauczyciel i krajoznawca z Żyrardowa, badacz dziejów osadnictwa niemieckiego w środkowej Polsce). Niektóre ulice otrzymały imiona postaci z historii Niemiec, np. Paul von Hindenburg (1847-1934, część al. Piłsudskiego ale też pisarz i historyk Felix Dahn (1834-1912; ul. Mickiewicza). Utrzymano nazwę pl. Kopernika (Kopernikus-Platz) uważanego przez propagandę III Rzeszy za niemieckiego astronoma. Zaadaptowano też elementy historii Tomaszowa, utrzymując nazwę ul. Ostrowskich (Ostrowski-Strasse), nazywając inne ulice imionami fabrykantów Moritza Piescha i Alexandra Müllera, a nawet dr. Jana Serafina Rode, chociaż ten nie uważał się za Niemca.
Z chwilą wyzwolenia Tomaszowa automatycznie powróciły przedwojenne nazwy ulic. Szybko jednak przemianowano al. Piłsudskiego na Wojska Polskiego, Mościckiego – na Armii Czerwonej, Prezydenta Wojciechowskiego – na Marszałka Roli-Żymierskiego, a Pierackiego – na 18 Stycznia. Kilka lat później przeprowadzono kolejne zmiany: w latach 1948-1949 przemianowano m.in. ul. Rolanda na Waryńskiego, św. Tekli na Barlickiego, POW na Armii Ludowej, Bóżniczą na Bohaterów Getta Warszawskiego, Dreszera na Frycza-Modrzewskiego, Hrabską na ks. Piotra Ściegiennego, Kramarską na Grunwaldzką, Wieczność na Juliusza Słowackiego, 11 Listopada na Hanki Sawickiej (następnie rozciągnięto tę nazwę na ulice Ochotników Wojennych i Miłą), połączone ulice Ostrowskich i Śmigłego-Rydza na Fryderyka Chopina, a także – zapewne na krótko – 1 Maja (dzisiejszą Krzywą) na Fryderyka Engelsa i św. Władysława na Karola Marksa. Później zmieniono nazwę ul. św. Antoniego na al. Wyzwolenia, Legionów na gen. Karola Świerczewskiego, Polną na Wielkiego Proletariatu, Projektową na Janka Krasickiego, Engelsa na Krzywą, a Marksa na Hugona Kołłątaja. Ciekawostką jest „przesuwanie” nazwy ul. 1 Maja. Najpierw – już w okresie międzywojennym – nazwano tak ul. Krzywą, w 1949 r. – ul. Spalską, wreszcie ul. Daszyńskiego (dzisiejszą ks. J. Popiełuszki). Natomiast Spalska otrzymała imię Franciszka Zubrzyckiego.
W 1949 r. przyłączono do Tomaszowa Mazowieckiego osadę Kaczka. Niektóre znajdujące się tam ulice przemianowano (przy okazji wprowadzając też nazwy charakterystyczne dla epoki, jak Marcelego Nowotki i Wincentego Pstrowskiego), gdyż nosiły nazwy pokrywające się z istniejącymi już w Tomaszowie. Znaczna część z nich w późniejszym czasie przestała istnieć, gdy wskutek zanieczyszczenia środowiska część zabudowy Kaczki wyburzono, przesiedlając mieszkańców do nowych osiedli Tomaszowa. Niektóre z ich nazw wtórnie nadano później ulicom znajdującym się w innych częściach miasta.
Po II wojnie światowej przemysłowy Tomaszów intensywnie się rozwijał. Powstawały nowe osiedla, którym nadawano „politycznie poprawne” nazwy, np. Nowotki (dziś os. mjr. Hubala), Waryńskiego (dziś os. Górna) czy XXXV-lecia PRL (dziś os. Obrońców Tomaszowa z 1939 r.). Na tym ostatnim ulice otrzymały imiona działaczy ruchu robotniczego, głównie I Proletariatu (Piotra Bardowskiego, Marii Bohuszewiczówny, Franciszka Cobla, Konstantego Koplina, Jana Pietrusińskiego), ale też PPR (Pawła Findera, Małgorzaty Fornalskiej) i PPS (Stanisława Dubois) oraz pioniera polskiej spółdzielczości Romualda Mielczarskiego. Natomiast na osiedlu Kanonierów w zachodniej części miasta obok ulic Stefana Batorego, Jana III Sobieskiego, Stanisława Żółkiewskiego i Jana Karola Chodkiewicza znalazły się ulice nazwane imionami bohaterów sienkiewiczowskiej Trylogii.
W 1977 r. do Tomaszowa włączono Białobrzegi i Ludwików. Na Ludwikowie przyjęto oryginalne nazewnictwo: kolejne nowopowstałe ulice nazwano imionami ułożonymi alfabetycznie z północy na południe (ul. Anny, Bartłomieja, Barbary, Cezarego itd.).
Kolejną falę zmian nazw ulic przyniósł przełom ustrojowy po 1989 r. Niektórym, zwłaszcza głównym ulicom przywrócono przedwojenne nazwy (Piłsudskiego, Mościckiego, św. Antoniego, Polna, Spalska czy POW). Ulice powstałe w PRL, poświęcone postaciom kojarzonym z minionym ustrojem, otrzymały nowe nazwy. Podobnie było z niektórymi dawniej istniejącymi (nie wracano np. do ulic Dreszera czy Pierackiego – postaci znanych dziś głównie historykom). Na początku lat 90. przemianowano ul. Hanki Sawickiej na Konstytucji 3 Maja, Janka Krasickiego na Juliana Ursyna Niemcewicza, Związku Walki Młodych – na Olgi i Andrzeja Małkowskich, Gwardii Ludowej – na Prof. Tadeusza Seweryna, Juliana Marchlewskiego – na ks. Ignacego Skorupki, 18 Stycznia – na gen. Stefana Grota-Roweckiego, 1 Maja – na ks. Jerzego Popiełuszki, Romana Tuchowskiego – na o. Maksymiliana Kolbe, Ludwika Waryńskiego – na gen. Józefa Hallera, a Jana Pietrusińskiego – na Szarych Szeregów. W późniejszych latach przemianowano ul. Południową na Jana Pawła II. Natomiast ostatnia zmiana nazw nastąpiła w 2017 r. w związku z uchwaleniem rok wcześniej ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej. Przemianowano wówczas ul. Oskara Lange na Wandy Panfil i Teodora Duracza na Wilanowską.
W związku z usprawnianiem ruchu drogowego wiele ulic przebudowano, tworząc na początku XXI wieku liczne ronda. Pierwsze otrzymało imię Romana Dmowskiego, następne 18 Stycznia (2005), gen. Władysława Andersa (2007), Zesłańców Sybiru, Tomaszowskich Olimpijczyków (2009), Prymasa Tysiąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego (2011), Juliana Tuwima (2013), gen. Tadeusza Buka (2016), Lecha i Marii Kaczyńskich (2016), płk. Stanisława Piotra Hojnowskiego (2016), Anny Walentynowicz (2017), Bogusława Drozdowskiego (2019) i płk. Antoniego Mosiewicza (2019). Tylko raz zmieniono nazwę ronda – 18 Stycznia na Solidarności (w 2016 r.).
W Tomaszowie znajdują się też skwery: Niepodległości i 4 Czerwca 1989 roku. W przypadku tej ostatniej nazwy warto zaznaczyć, że Tomaszów jest pierwszym polskim miastem, które w ten sposób upamiętniło datę historycznych wyborów parlamentarnych.
Swoje nazwy mają też tomaszowskie parki: dr. Rodego, Michałówek, Stefanii i Juliana Tuwimów oraz Park Miejski „Solidarność”, dawniej noszący imię XX-lecia PRL.
Nazewnictwo ulic to obszerny temat, interesujący z wielu względów dla historyków, językoznawców, a także mieszkańców (dla których zachodzące zmiany pociągają za sobą konieczność wymiany dokumentów). Nie sposób wszystkich wymienić. Porównując plany z różnych lat można zauważyć „zniknięcie” niektórych ulic – przestały istnieć w wyniku zmian planów zabudowy lub też faktycznie nie wyszły poza sferę projektów, awansem umieszczane na mapach. Zwłaszcza w XX wieku, zarówno w II Rzeczypospolitej, PRL jak i III Rzeczypospolitej powstało w Tomaszowie wiele nowych ulic, które w większości noszą pierwotnie nadane nazwy – zarówno odnoszące się do przyrody i geografii, jak osób zasłużonych dla dziejów miasta.
dr Daniel Warzocha
dział historyczno-numizmatyczny
Bibliografia:
Niepublikowane plany Tomaszowa Mazowieckiego w zbiorach Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego: MT/H/527, MT/H/534, MT/H/740, MT/H/744, MT/H/1143, MT/ED/H/190.
Strassenverzeichnis in Tomaschow Maz. (Nazwy ulic miasta Tomaszowa Maz. w okresie II wojny światowej – nazwy niemieckie – nazwy polskie), kopia maszynopisu w zbiorach Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego: MT/ED/H/50.
Niemiecki plan Tomaszowa z okresu II wojny światowej: https://stareplanymiast.pl/PM/TOMASZOW/PM1940/ [dostęp: 10.07.2020]
Tajny radziecki plan Tomaszowa z 1986 r.: http://igrek.amzp.pl/11782019 [dostęp: 17.04.2020]
Tomaszów Mazowiecki 1830-1980. Plan miasta, PPWK, Warszawa 1980.
Tomaszów Mazowiecki. Plan miasta i okolic, A. W. „Paj-Press”, Tomaszów Mazowiecki 1992.
„Głos Tomaszowski” 1948-1949
Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa-Łódź 1980.
Pacan-Bonarek L., Nazwy dzielnic i osiedli Tomaszowa Mazowieckiego, http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/22930/289-299%20Pacan-Bonarek.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp: 09.07.2020]
dzienniklodzki.pl
google.pl/maps
tomaszowmazowiecki.naszemiasto.pl
