Tomaszowianie w Powstaniu Warszawskim

Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego

Powstanie Warszawskie należy do tych wydarzeń z dziejów Polski, które budzą największe emocje. Pomimo upływu przeszło siedmiu dziesięcioleci nie milkną spory historyków, publicystów, polityków reprezentujących różne poglądy. Czy decyzja o wybuchu powstania była słuszna? Można powiedzieć, że jest to część toczonej przez pokolenia narodowej debaty, którą można streścić pytaniem: Bić się czy nie bić? Powstanie Warszawskie było przecież kolejnym z rzędu narodowych insurekcji, najczęściej niestety przegranych. W tym przypadku walki powstańcze i ich upadek łączą się z bolesnymi wspomnieniami strat ludzkich, kulturalnych i materialnych, które trudno porównywać z wcześniejszymi wydarzeniami. Zginęły tysiące powstańców i kolejne dziesiątki tysięcy cywilnych mieszkańców Warszawy, często bestialsko zamordowanych przez okupantów niemieckich i kolaborantów-obywateli ZSRR w służbie Hitlera (ogólną liczbę ofiar śmiertelnych ocenia się na 150 – 200 tys. ludzi). Znaczna część miasta, w tym najważniejsze zabytki, legła w gruzach. Spalone zostały bezcenne zbiory archiwalne i biblioteczne (zawierające źródła historyczne od XV do XIX wieku) – straciliśmy bezpowrotnie niemałą część wiedzy o naszych dziejach i kulturze. Ogromu tych strat oczywiście nie sposób wymierzyć. Natomiast wymierne straty materialne ocenia się na ponad 18 miliardów przedwojennych złotych (co najmniej 180 miliardów złotych w dzisiejszej walucie). Co gorsze, większości zniszczeń dokonano z premedytacją już po upadku Powstania. Wprawdzie 2 października 1944 r., podpisując akt kapitulacji Powstania, Niemcy zobowiązali się do oszczędzenie pozostałej zabudowy Warszawy, ze „szczególnym uwzględnieniem obiektów o dużej wartości historycznej, kulturalnej lub duchowej”. Jednak już tydzień później w kwaterze polowej w Prusach Wschodnich z ust Reichsführera SS Heinricha Himmlera padły następujące słowa: „Miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamień na kamieniu nie powinien pozostać. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznych”.

Powstanie było częścią planu „Burza”. Wobec zbliżania się Armii Czerwonej i wycofywania części sił niemieckich (a także okupacyjnej administracji) dowództwo Armii Krajowej planowało wyzwolić stolicę, a wobec wkraczających Rosjan wystąpić jako prawowity gospodarz Rzeczypospolitej, sojusznik w walce z Niemcami, ale nie strona podporządkowana Związkowi Radzieckiemu. Miało to wzmocnić pozycję rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie. Nie raz więc stawiano zarzut, że dla ambicji politycznych poświęcono Warszawę i jej mieszkańców. Męstwo powstańców przeciwstawiano „cynicznym kalkulacjom polityków”. Dziś wiemy, że już na konferencji w Teheranie w listopadzie 1943 r. wielkie mocarstwa zdecydowały, że po wojnie Polska znajdzie się w radzieckiej strefie wpływów. W 1944 r. ta wiedza była skutecznie ukryta przed światową opinią publiczną. Wreszcie nie sposób zapomnieć, że sami żołnierze Armii Krajowej, w większości młodzi ludzie, swą działalność w konspiracji traktowali jako wstęp do otwartej walki; jak przed harcerzami Szarych Szeregów stawiano zadania na dziś (konspiracja, mały sabotaż) – jutro (właśnie powstanie) – pojutrze (powojenna praca dla Polski). Za lata nędzy, głodu, strachu, upokorzenia – miał przyjść czas zemsty.

Rozpoczynając działania powstańcze nikt nie spodziewał się dwumiesięcznych walk. Powstanie, które miało trwać kilka dni, trwało 63 dni – mówić słowami „Warszawianki” – „krwi i chwały” (jeżeli wliczymy dni 3-5 października 1944 r., kiedy z Warszawy wychodziły zwarte oddziały powstańcze, funkcjonowały władze, ukazywała się prasa, działała poczta harcerska – możemy przyjąć, że Powstanie trwało 66 dni). Powstańcy nie doczekali się pomocy w stopniu, który mógłby zaważyć na ostatecznym wyniku walk. Alianci byli zajęci walkami w Europie Zachodniej, dla Stalina pomoc powstańcom kłóciła się z jego politycznymi planami wobec Polski. Później głoszono propagandowe tezy, że udzielenie pomocy było niemożliwe; a przecież wśród stojących za Wisłą oddziałów Armii Czerwonej były i takie, które walczyły na ulicach Stalingradu – miały więc doświadczenie w walkach w mieście. Ale przecież Armia Krajowa podlegała Rządowi RP w Londynie, a tego od wiosny 1943 r. Stalin nie uznawał. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania uznawały ten rząd, ale nie spieszyły się z podjęciem kroków gwarantujących podstawowe prawa żołnierskie żołnierzom AK. Do szybkiego działania nie zmobilizowały Brytyjczyków i Amerykanów nawet doniesienia o masowych mordach popełnianych przez Niemców w Warszawie. Dopiero 30 sierpnia 1944 r. rządy brytyjski i amerykański podjęły deklaracje, które zostały ogłoszone za pośrednictwem radia w Londynie. W trzech punktach zawarto najważniejsze kwestie prawne związane ze statusem żołnierzy AK: 1) Armia Krajowa została uznana za integralną część Polskich Sił Zbrojnych; 2) poprzez posiadanie dowództwa, umundurowanie i odpowiednie oznaczenia żołnierze AK spełniają podstawowe wymogi dla uznania ich za siły wojskowe, wobec czego powinni być traktowani jako żołnierze regularnej armii; 3) pogwałcenie wymienionych wyżej zasad miało być traktowane przez oba rządy jako zbrodnie wojenne wbrew międzynarodowym konwencjom wiążącym Niemcy.

Pomoc udzielana Powstaniu była dalece niewystarczająca. Zrzucane przez lotników alianckich i radzieckich zasobniki ze sprzętem wojskowym i żywnością tylko w części trafiły do rąk powstańców; część uległa zniszczeniu lub spadła na terenach kontrolowanych przez Niemców. Broni stale brakowało. Z tym zagadnieniem wiążą się inne kontrowersje. Jednym z symboli warszawskiej Starówki jest Pomnik Małego Powstańca. W wypowiedziach publicystycznych osób o niedostatecznych kompetencjach historycznych pojawiają się oskarżenia o wykorzystywanie dzieci w walce, manipulowanie nimi do zbrodniczych celów, przytaczane są porównania z wojnami domowymi w środkowej Afryce. Tymczasem rzeźba Jerzego Jarnuszkiewicza z 1946 r. (oparty na niej pomnik odsłonięto w 1983 r., choć już wcześniej powstawały miniaturki rzeźby, sprzedawane jako pamiątki – niestety, nie dbając o prawa artysty) jest symbolem, hołdem oddanym najmłodszym uczestnikom Powstania Warszawskiego. Kilkuletnim chłopcom nikt nie dawał do ręki karabinów, z których nie byliby w stanie strzelać, i których przede wszystkim brakowało starszym powstańcom. Najmłodsi powstańcy to przede wszystkim łącznicy, sanitariuszki, listonosze. W bezpośredniej walce brała natomiast udział już kilkunastoletnia młodzież, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta. To pokolenie musiało wcześnie dorosnąć – „kamienie rzucane na szaniec”…

W Powstaniu Warszawskim walczyło ok. 50 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej i kilka tysięcy członków oddziałów bojowych wystawionych przez inne organizacje konspiracyjne (Narodowe Siły Zbrojne, Korpus Bezpieczeństwa, Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa). Byli wśród nich także dawni i późniejsi mieszkańcy Tomaszowa Mazowieckiego. Powojenna sytuacja polityczna i masowe migracje ludności spowodowały, że trudno dziś ustalić pełną ich listę. Przypomnijmy więc przynajmniej niektórych spośród nich. Niemal wszyscy walczyli w szeregach Armii Krajowej, zaś Henryk Anczarski – w Armii Ludowej.

Stanisław Belica urodził się 25 września 1905 r. w Tomaszowie. W Powstaniu Warszawskim walczył na Mokotowie (5. Rejon – batalion „Oaza” – 1. kompania por. Czesława Józefa Zawadzkiego ps. „Legun”) jako kapral Armii Krajowej ps. „Wulkan”. Po upadku Powstania dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Andrzej Jan Błeszyński, syn Jerzego i Wandy z domu Kolasińska, urodził się 14 maja 1926 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Walczył w szeregach AK na Górnym Czerniakowie w zgrupowaniu „Kryska” – 6 kompania – III pluton. Ciężko ranny 3 września 1944 r. na ul. Szarej, zmarł w wyniku odniesionych ran.

Tadeusz Boncler, syn Jana i Franciszki z domu Salatycka, urodził się 9 czerwca 1907 w Tomaszowie. W czasie Powstania w szeregach Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – Podobwód „Sławbor” – odcinek „Topór” – 3. batalion pancerny „Golski” – poczet dowódcy. Z upoważnienia dowódcy VI Zgrupowania, kpt. Stefana Golędzinowskiego „Golskiego” dokumentował działania powstańcze. Wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. Od 1949 r. do początku lat sześćdziesiątych pracował jako adiunkt na Politechnice Warszawskiej, prowadząc wykłady i zajęcia z fotografii technicznej dla studentów Wydziału Geodezji. Badał możliwości konstruowania i wykreślania tablic od testowania obiektywów. Napisał książkę „Zasady fotografii panoramowej” (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963). Odmówił współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa, co spowodowało wydalenie go z Politechniki. Pracował jako nauczyciel w szkołach i korepetytor. Zmarł 16 października 1992 r. w Warszawie.

Zofia Czekalska (z domu Sosnowska), córka Władysława i Pauliny z domu Adamska, urodziła się 6 lipca 1923 w Tomaszowie Mazowieckim. Jej matka była hafciarką, ojciec – robotnikiem Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu. Zofia ukończyła szkołę powszechną, pracowała w jednym z zakładów włókienniczych. Od trzynastego roku życia była harcerką. W 1942 r. wyjechała do Warszawy. W Powstaniu walczyła w szeregach Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – kompania łączności. Używała pseudonimu „Sosenka”. Po upadku Powstania dostała się do niewoli niemieckiej i przebywała w Stalagu IV-B/H Zeithain w Saksonii (podobóz Stalagu IV B Mühlberg) – szpital dla jeńców wojennych, barak 18. Wyzwolona w maju 1945 r., powróciła do Polski. W listopadzie 1945 r. wyszła za Czesława Czekalskiego, którego znała od dzieciństwa i z którym działała w konspiracji. 29 lipca 2018 r. „za zasługi w działalności na rzecz upamiętniania prawdy o najnowszej historii Polski” odznaczona została przez Prezydenta RP dr. Andrzeja Dudę Złotym Krzyżem Zasługi. Wywiad z Zofią Czekalską opublikowany został na stronie internetowej Muzeum Powstania Warszawskiego: https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/zofia-czekalska,173.html

Czesław Czekalski, syn Józefa i Michaliny z domu Gołębowska, urodził się 30 maja 1923 r. w Kole (dziś województwo wielkopolskie). Przed wybuchem II wojny światowej mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. Kanonierów 9, ukończył szkołę powszechną i należał do drużyny harcerskiej. W konspiracji działał od 12 września 1943 r., zaprzysiężony w Błotach – Karolinowie. Był łącznikiem Armii Krajowej, przewoził meldunki i rozkazy dla oddziałów partyzanckich na trasie Tomaszów Mazowiecki – Warszawa, Warszawa – Tomaszów Mazowiecki. Używał pseudonimu „Trzciński”. W Powstaniu walczył w szeregach Armii Krajowej w Śródmieściu – I Obwód „Radwan” – IV zgrupowanie „Gurt” – 2. Harcerska Bateria Artylerii Przeciwlotniczej „Żbik” – I pluton. Ranny odłamkiem pocisku przeciwlotniczego 28 września 1944 r. Umieszczony w szpitalu na ul. Złotej, a następnie operowany w szpitalu na ul. Śliskiej. Po upadku Powstania dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał w Stalagu IV-B/H Zeithain – szpital dla jeńców wojennych. Po wyzwoleniu 16 maja 1945 r. wyjechał do kraju. Po dwóch tygodniach podróży znalazł się w Warszawie razem z Zofią Sosnowską, z którą wziął ślub w listopadzie 1945 r. Miał dwie córki. Wyemigrował do USA gdzie działał w środowisku polonijnym. Był wiceprezesem i skarbnikiem oddziału AK Metropolia New York. Zmarł nagle 28 września 1985 r. Pochowany został na polskim cmentarzu przy Narodowym Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown w stanie Pensylwania (siedem lat później na tym samym cmentarzu spoczął inny bohater II wojny światowej pochodzący z Tomaszowa – komandor Kazimierz Hess).

Joanna Janina Dziubałtowska, córka Seweryna i Eugenii Karoliny z domu Rogalska, urodziła się 10 czerwca 1925 r. w Warszawie. W czasie powstania była łączniczką sztabu Wojskowej Służby Ochrony Powstania na Mokotowie. Używała pseudonimu „Dżo”. Wyszła z Warszawy z ludnością cywilną. Zmarła 21 stycznia 2011 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W Powstaniu poległ jej brat Kazimierz (1922-1944), a ojciec – wybitny botanik i fitosocjolog prof. Seweryn Dziubałtowski (1883-1944, pochodził ze Smardzewic koło Tomaszowa) został śmiertelnie raniony odłamkiem granatu.

Wacław Józef Goździk, syn Jana i Łucji, urodził się 28 września 1904 r. w Tomaszowie. Był majorem Armii Krajowej, używał pseudonimu „Trójka”. Walczył w szeregach AK zgrupowania „Leśnik” na Woli, Starówce i w Śródmieściu, dokąd przedostał się kanałami. Zginął 11 września 1944 r. na ul. Siennej; tam czasowo pochowany (ekshumowany 28 kwietnia 1945 r. i dwa dni później pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach).

Hipolit Iwanik, syn Ignacego i Zofii, urodził się 2 grudnia 1900 r. w Warszawie. Z wykształcenia magister inżynier chemik. Pracował jako starszy asystent na Politechnice Warszawskiej, kierował Laboratorium Urzędu Celnego w Warszawie. W Powstaniu walczył w Armii Krajowej w stopniu sierżanta – zgrupowanie „Leśnik” – oddział zapasowy, następnie zgrupowanie „Róg” – 104. kompania Związku Syndykalistów Polskich – IV pluton. W domu przy ulicy Świętojerskiej 10 zorganizował wytwórnię granatów i butelek samozapalających. Używał pseudonimów „Winiak”, „Sierżant Winiak”, „Karol”. Walczył na Woli, Muranowie i Starówce, następnie przedostał się kanałami do  Śródmieścia. Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem za Warszawę 1939-1945. Po wojnie zamieszkał w Tomaszowie Mazowieckim, pracował w Zakładach Włókien Chemicznych „Chemitex-Wistom”. Działał w stowarzyszeniach chemików, a także w Towarzystwie Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego od jego założenia w 1968 r. Zmarł 12 maja 1980 r. w Tomaszowie Mazowieckim, pochowany na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. Jego synem z małżeństwa z Ludwiką Katarzyną z Lechowskich (zm. 2001) był matematyk prof. Anzelm Karol Iwanik (1946-1998).

Władysław Jabłoński, syn Błażeja i Weroniki, urodził się 1 stycznia 1925 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Walczył w Armii Krajowej, grupa „Kampinos” – kompania ckm por. „Olszy”. Poległ pod Jaktorowem podczas przebijania się grupy „Kampinos” na południe 29 września 1944 r. Pochowany na cmentarzu wojennym żołnierzy AK we wsi Budy Zosine koło Jaktorowa.

Jerzy Jarmoliński urodził się 16 maja 1916 r. w Tomaszowie. Był podporucznikiem Armii Krajowej, służył w Komendzie Głównej AK – pułk „Baszta” – batalion „Karpaty” – kompania K-2. Walczył na Mokotowie. Dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Alfred Karol Jaroszewicz, syn Władysława i Amelii z domu Kolberg, urodził się 3 listopada 1902 r. w Warszawie. W kampanii wrześniowej walczył w szeregach 30 pułku piechoty Strzelców Kaniowskich. Służył w Komendzie Głównej Armii Krajowej – Kierownictwie Produkcji Uzbrojenia, używał pseudonimów „Turczyński”, „Zygmunt”, „Gruby”. Po Powstaniu dostał się do niewoli, przebywał w obozie jenieckim Lamsdorf (dziś Łambinowice w województwie opolskim). Zmarł 16 października 1981 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

Jerzy Jung, syn Kazimierza i Ireny z domu Chwist, urodził się 16 maja 1920 r. w Tomaszowie. Był podporucznikiem rezerwy piechoty. W kampanii wrześniowej walczył w szeregach 10 pułku piechoty, w Powstaniu – w Armii Krajowej, pułk „Baszta” – batalion „Karpaty” – kompania K-1 na Mokotowie. Używał pseudonimu „Stanisław”. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej – Stalag X B Sandbostel (Dolna Saksonia). Zmarł 4 grudnia 1993 r. w Łodzi.

Barbara Koch (z domu Ordak), córka Romana i Michaliny, urodziła się 4 listopada 1928 r. w Warszawie. Mieszkała na Powiślu. Była uczennicą Szkoły Powszechnej nr 41 przy ul. Drewnianej (dziś Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 41 im. Żołnierzy Armii Krajowej Grupy Bojowej „Krybar”). W czasie wojny uczęszczała na tajne komplety Gimnazjum im. Anieli Wereckiej. W maju 1942 r. kierowniczka Szkoły Powszechnej nr 8 (przy ul. Drewnianej), Wanda  Żerańska skontaktowała ją (i jej dwie koleżanki z klasy) z jednym z członków AK z III Zgrupowania „Konrad” (dowódca – kpt. Julian Szawdyn ps. „Konrad”) wchodzącego w skład I Rejonu Obwodu Śródmieście (dowódca – mjr Stanisław Błaszczak ps. „Róg”). III Zgrupowanie miało punkt zborny na przystani przy Porcie Praskim (między mostem Kierbedzia i średnicowym) na tzw. „Punkcie Wodnym RGO dla dzieci i młodzieży”, w zimie spotykano się w świetlicach szkolnych. Basia Ordak wstąpiła do AK jako 14-latka w lipcu 1942 r., przysięgę odebrał plut. Roman Romańczak (ps. „Cynik”) w mieszkaniu przy ul. Nowiniarskiej. Była szeregowcem-łącznikiem. Używała pseudonimu „Barbara”. W latach 1942-1944 wykonywała różne czynności zlecane przez dowódców: nauka orientacji w terenie, dostarczanie broni, przekazywanie poleceń, prasy, zbieranie informacji, obserwowanie różnych obiektów i ludzi, udział w „małym sabotażu” (m.in. malowanie napisów na murach), szycie biało-czerwonych opasek. Brała czynny udział w powstaniu na Powiślu przy próbach opanowania mostu średnicowego, zdobyciu Elektrowni, Zakładu Wodociągów, akcjach na Uniwersytet Warszawski, a także przy produkcji butelek zapalających, granatów i min przeciwczołgowych na terenie fabryki Alfa-Laval (ul. Tamka róg Smulikowskiego). Po zajęciu Powiśla przez Niemców wycofała się ze swym oddziałem do Śródmieścia, gdzie brała udział w czynnych walkach, m.in. w obronie Poczty Głównej. Po upadku powstania zbiegła w okolicach Piastowa z transportu do obozu jenieckiego. Dostała się do Kielc (gdzie przebywała rodzina jej matki) i tam doczekała wyzwolenia. W 1952 r. ukończyła Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Otrzymała nakaz pracy w Zakładach Celulozy i Włókien Sztucznych w Jeleniej Górze, gdzie pracowała w laboratorium włókien poliestrowych (później kierowała laboratorium). W 1969 r. została przeniesiona służbowo do Tomaszowskich Zakładów Włókien Sztucznych (od lat 70. – ZWCh „Chemitex-Wistom”); była kolejno technologiem w Dziale Głównego Technologa, kierownikiem laboratorium w warsztatach szkolnych, kierownikiem laboratorium energochemicznego oraz specjalistą w Dziale Postępu Technicznego i Normalizacji. W „Wistomie” pracowała do przejścia na emeryturę w 1984 r. Zarówno w Jeleniej Górze, jak i w Tomaszowie Mazowieckim pracowała społecznie w Stowarzyszeniu Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego, od 1978 r. należała do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Rząd Rzeczypospolitej w Londynie odznaczył ją Medalem Wojska (1948) i Krzyżem Armii Krajowej (1982), a Rada Państwa PRL – Warszawskim Krzyżem Powstańczym (1982). Posiadała też odznakę „Syn Pułku”, odznakę pamiątkową grupy AK „Krybar” oraz liczne odznaki i dyplomy związane z późniejszą aktywnością zawodową. W 1983 r. otrzymała stopień plutonowego. W 1984 r. Zarząd Wojewódzki ZBOWiD w Piotrkowie Trybunalskim wystąpił o nadanie Barbarze Koch Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski. Swoistym kuriozum (jakkolwiek mieszczącym się w normie epoki) było, że wniosek musiał zaopiniować Komitet Miejski PZPR w Tomaszowie i Komitet Zakładowy w „Wistomie”, chociaż zainteresowana nie należała do partii. W 1989 r. zgłoszono wniosek o nadanie Barbarze Koch Medalu Zwycięstwa i Wolności 1945. W dostępnych nam dokumentach brak informacji o dalszych losach wniosków, choć można się domyślać, że odznaczenia zostały nadane. Barbara Koch zmarła 6 lipca 1990 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

Kazimierz Kościukiewicz urodził się 2 lutego 1921 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Walczył w Powstaniu Warszawskim na Mokotowie – batalion „Ryś”, kompania „Gustaw”. Używał pseudonimu „Błysk”. Dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Janina Tekla Krawiec, córka Stanisława i Marianny z domu Szymańska, urodziła się 2 stycznia 1913 r. w Tomaszowie. W latach 30. była biuralistką, mieszkała przy ul. Prezydenta Wojciechowskiego 32 m. 2. W czasie Powstania pracowała w gospodzie żołnierskiej przy ul. Fałata na Mokotowie, podlegającej Biuru Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Wyszła z Warszawy z ludnością cywilną, dalsze losy nieznane.

Zygmunt Król, syn Franciszka i Bronisławy z domu Przygodzka, urodził się 29 sierpnia 1924 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W konspiracji od września 1942 r., żołnierz Armii Krajowej pułku „Baszta” – batalion „Karpaty” – kompania K-2 – pluton IV. Posiadał stopień kaprala, używał pseudonimu „Waza”. W Powstaniu przydzielony do III Obwodu „Waligóra” (Wola) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – 2 Rejon (Koło – cmentarze), następnie: zgrupowanie „Radosław” – batalion „Czata 49”; w okresie przechodzenia na Stawki 9 sierpnia 1944 r. przyjęty w grupie czterech żołnierzy i czterech dziewcząt (zwanych „Perełkami”) do plutonu por. „Cedry” (Jan Andrzej Byczkowski), następnie walczył w plutonie „Motyla”. W Śródmieściu Południe w 3. batalionie pancernym AK „Golski”. Walczył na Woli, Starym Mieście i w Śródmieściu, dokąd przedostał się kanałami. Ranny 12 sierpnia 1944 r. podczas walk na Stawkach (odłamek w prawym podudziu). Na przełomie sierpnia i września w grupie rannych ewakuowany kanałami do Śródmieścia Północnego. Do 17 września 1944 r. przebywał w Szpitalu Maltańskim przy ul. Śniadeckich 17, po czym powrócił do oddziału. Po Powstaniu w niewola niemiecka – jeniec Stalagu X B Sandbostel, potem w Stalagu X A Schleswig, wyzwolony 1 maja 1945 r. W 1945 r. powrócił do kraju. Zmarł 15 sierpnia 1994 r. w Warszawie.

Dorota Łempicka, córka Aleksandra, urodziła się 3 lutego 1926 r. w Warszawie. Może się wydawać, że nie miała osobistych związków z Tomaszowem, ale była przecież praprawnuczką Antoniego hr. Ostrowskiego. Zginęła w pierwszym dniu powstania warszawskiego jako łączniczka i sanitariuszka II plutonu „Alek” 2. Kompanii „Rudy” harcerskiego Batalionu AK „Zośka”. Pisałem o niej w artykule „Znani i mniej znani potomkowie Tomasza. Z tajemnic genealogii hrabiów Ostrowskich (cz. 2)”: https://www.muzeumtomaszow.pl/wp-content/uploads/2020/03/Znani-i-mniej-znani-potomkowie-Tomasza-cz.-2-p.pdf

Stefan Orłowski urodził się 23 marca 1923 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Brał udział w konspiracji Armii Krajowej, w Powstaniu walczył w batalionie „Kiliński” – 1. kompania „Wigry” – pluton 164, a od 17 sierpnia 1944 r. – zgrupowanie „Hal” – kompania szturmowa – I pluton. Używał pseudonimu „Orzeł II”. Ciężko ranny 4 września 1944 r. na ul. Rynkowej 3/5. Wyjechał z Warszawy z rannymi. Zmarł 27 sierpnia 1979 r. we Wrocławiu.

Jan Pacholski, syn Adama i Franciszki z domu Sałata, urodził się 27 stycznia 1913 r. w Tomaszowie. Walczył w Powstaniu Warszawskim na Żoliborzu w szeregach Armii Krajowej – zgrupowanie „Żyrafa”, IV Batalion Oddziałów Wojskowych Pogotowia Powstańczego Socjalistów im. Jarosława Dąbrowskiego, 1. kompania im. Walerego Wróblewskiego, pluton 218 – 221. Posiadał stopień plutonowego, używał pseudonimu „Włodek”. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Witalisa Cecylia Pakowska, córka Leonarda i Julii z domu Jackowska, urodziła się 22 listopada 1899 r. w Tomaszowie. Przed wybuchem wojny mieszkała w Brześciu nad Bugiem (dziś na Białorusi). W konspiracji od II połowy września 1939 r. Zorganizowała zespół kurierek wysyłanych za Bug, do sowieckiej strefy okupacyjnej. 20 września 1939 r. założyła w swoim domu punkt zborny materiałów sanitarnych, odzieży i żywności dla polskich oddziałów pozostałych w Puszczy Białowieskiej. W lipcu 1943 r. została przeniesiona na własną prośbę z terenu Lubelszczyzny do Warszawy. Otrzymała przydział do VII Obwodu „Obroża” (powiat warszawski) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – 9 Rejon „Lubicz”, do dyspozycji zastępcy referenta WSK (Wojskowa Służba Kobiet) – Ireny Swacińskiej (ps. „Misia”). Do jej obowiązków należało prowadzenie ewidencji oraz kontrola kursów wojskowych (kurs służby wartowniczej, sanitariuszek, łączności i gospodarczy). W sierpniu 1944 r. została zastępczynią komendantki WSK VII Obwodu „Obroża” Heleny Nieć (ps. „Helena Bona”). Używała konspiracyjnych nazwisk Hanna Czyżewska i Hanna Mirska oraz pseudonimów „Mirska” i „Hanna”. Do jej obowiązków należała organizacja i nadzór nad zbieraniem butelek i korków do butelek zapalających, materiałów sanitarnych, szmat i papieru na bandaże dla potrzeb powstańczego szpitala polowego; poza tym organizacja kuchni dla oddziałów walczących w rejonie ul. Emilii Plater i Poznańskiej. Zorganizowała również powstańczą pralnię (jej szefową została Maria Krzemieniecka ps. „Janka II”) oraz punkty sanitarne. Udało jej się zaopatrzyć referat Biura Informacji i Propagandy w materiały piśmienne i maszyny do pisania zbierane w opuszczonych mieszkaniach. Współpracowała z grupą techniczną kpt. Michała Buczy (ps. „Mechanik”) z batalionu „Zaremba-Piorun”. Ranna w nogę i w głowę w początkach września w wyniku zawalenia się domu przy ul. Poznańskiej 11. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej – od 5 października 1944 r. do 13 kwietnia 1945 r. przebywała kolejno w: Stalagu X B Sandbostel, Oflagu IX C Molsdorf (Turyngia – obóz utworzony dla kobiet-oficerów z Powstania Warszawskiego), Blankenhain (dawny obóz szkoleniowy Hitlerjugend), z którego została uwolniona przez amerykańskie oddziały 3 Armii gen. Pattona (wcześniej kobiety zmuszone były do 35-kilometrowego marszu z Molsdorf do Blankenhain). Odznaczona przez Rząd RP w Londynie Krzyżem Armii Krajowej i Medalem Wojska (czterokrotnie), a przez władze brytyjskie – War Medal 1939-1945. Po wojnie wyemigrowała do Kanady, gdzie zmarła 17 lutego 1997 r. W Powstaniu uczestniczyła także jej córka Tomira (ur. 1923) i zięć Stanisław Swinarski (1917-1990).

Stanisław Pałuszny-Nejman, syn Antoniego i Józefy z domu Nejman, urodził się 13 lutego 1922 r. w Tomaszowie Mazowieckim. 6 sierpnia 1944 r. wstąpił jako ochotnik do zgrupowania „Bartkiewicz”, 4. Kompanii, I plutonu „Podkowa” Armii Krajowej w Śródmieściu-Północ. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Henryk Pietruszka, syn Jana i Julianny, urodził się 15 maja 1920 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Walczył w Powstaniu Warszawskim na Żoliborzu w szeregach zgrupowania AK „Żaglowiec” – pluton 206. Używał pseudonimu „Tarzan”. Zmarł 8 października 1944 r. w wyniku odniesionych ran.

Stanisław Ptaszyński, syn Kazimierza i Heleny, urodził się 16 kwietnia 1924 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Od 1 lutego 1943 r. w Armii Krajowej, w 1944 r. ukończył Szkołę Podchorążych uzyskując stopień kaprala podchorążego. Używał pseudonimu „Skała”. Walczył w Powstaniu Warszawskim, po jego upadku przebywał w obozie jenieckim Lamsdorf (Łambinowice) do 9 maja 1945 r., następnie przedostał się do Włoch i wstąpił do II Korpusu (1945-1946). Odznaczony Krzyżem Walecznych (przez Dowództwo AK w czasie Powstania), następnie Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Wojska (przez Rząd RP w Londynie) i Warszawskim Krzyżem Powstańczym (przez Radę Państwa PRL). Zmarł 22 maja 1990 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

Jerzy Puchta, syn Leonarda i Anieli z domu Gawlak, urodził się 26 sierpnia 1925 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Walczył w Powstaniu Warszawskim w szeregach Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – I batalion szturmowy „Rum” – pluton odwodowy „Jur”, następnie 1. kompania „Stefan”. Używał pseudonimów „Tomaszów” i „Jerzy”. Po upadku Powstania dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nie są znane.

Zygmunt Rudolf urodził się 16 lipca 1897 r. w Tomaszowie. W czasie Powstania był kierownikiem administracyjnym szpitala PCK na Okęciu; jego syn Władysław (1929-2008) był tam noszowym. Zmarł 14 sierpnia 1990 r. w Warszawie.

Marceli Seywatko urodził się 7 marca 1911 r. w Tomaszowie. Walczył w Powstaniu na Mokotowie – Grupa Artyleryjska „Granat” (poprzedni kryptonim „548”). Posiadał stopień kaprala, używał pseudonimu „Marek”. Dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Henryk Siwiński, syn Józefa i Anastazji z domu Łukaszewska, urodził się 11 października 1922 r. w Tomaszowie. W Powstaniu Warszawskim walczył w Śródmieściu-Południe w szeregach Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście), 3. Rejon „Ratusz”, VI zgrupowanie Wojskowej Służby Ochrony Powstania, batalion „Bełt” – 3. Kompania. Wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną, dalsze losy nieznane.

Jan Henryk Słowiński, syn Leona i Zenobii z domu Goles, urodził się 26 lutego 1919 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W Powstaniu walczył w szeregach Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – 3. Rejon „Ratusz” – Wojskowa Służba Ochrony Powstania – VI zgrupowanie WSOP – batalion „Bełt” – 1. Kompania, następnie 8. Dywizja Piechoty AK im. Romualda Traugutta – 21. pułk piechoty „Dzieci Warszawy”. Był kapralem podchorążym, używał pseudonimu „Skrzat”. Trafił do niewoli niemieckiej. Zmarł 17 lipca 2000 r. w Warszawie.

Kazimierz Sobotkowski, syn Piotra i Bronisławy, urodził się 19 stycznia 1925 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W Powstaniu walczył w szeregach Armii Krajowej na Mokotowie – pułk „Baszta” – batalion „Olza” – kompania O-2 ppor. Kazimierza Grzybowskiego (ps. „Misiewicz”). Używał pseudonimu „Tomaszewski”. Dostał się do niewoli niemieckiej, dalsze losy nieznane.

Joanna Szklarewicz (z domu Jabłońska), córka Władysława i Antoniny, urodziła się 5 maja 1919 r. w Zubkach Dużych (powiat Rawa Mazowiecka). Przed wojną była słuchaczką Warszawskiej Szkoły Pielęgniarstwa przy ul. Koszykowej. W 1939 r. została zmobilizowana i miała wyjechać do Zaleszczyk, ale wskutek zbliżania się frontu do Warszawy otrzymała przydział do Szpitala Świętej Zofii przy ul. Żelaznej (zamienionego na szpital wojskowy), gdzie pracowała do zakończenia działań wojennych. Następnie pracowała jako pielęgniarka w szpitalu w Żyrardowie, a od 1942 r. w szpitalu zakaźnym w Warszawie przy ul. Grochowskiej 272. Tam wstąpiła do Armii Krajowej (Konspiracyjna Służba Zdrowia – rejon Wola, następnie Grochów; dowódcą był Tadeusz Dłużniewski ps. „Prezes”). Kolportowała prasę podziemną, uczestniczyła w przygotowaniu Konspiracyjnego Oddziału Chirurgicznego AK. W lipcu 1944 r. brała udział w produkcji granatów zwanych „sidolkami” lub „sidolówkami” (używano też oznaczenia R-42, ale przyjęły się nazwy pochodzące od środka czyszczącego „Sidol”, do puszki od którego granat był podobny). Godzina „W” zastała ją przy ul. Silnej. Przez cały okres Powstania niosła pomoc rannym i chorym. Przeszła obóz przejściowy w Pruszkowie, następnie trafiła do obozu pracy w Niemczech. Do Polski wróciła w październiku 1946 r. Zamieszkała w Tomaszowie Mazowieckim, do emerytury pracowała jako pielęgniarka – zawsze życzliwa ludziom, uśmiechnięta, wzór pracowitości i obowiązkowości. Należała do Stronnictwa Demokratycznego i Związków Zawodowych Służby Zdrowia. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1983), Warszawskim Krzyżem Powstańczym (1982), Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 (1989), Medalem „Za udział w wojnie obronnej” (1982), Odznaką „Za zasługi dla województwa piotrkowskiego” (1983), „Za wzorową pracę w służbie zdrowia” (1982). Zmarła 6 grudnia 1995 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

Jerzy Henryk Śliwicki, syn Leona i Weroniki z domu Macko, urodził się 20 kwietnia 1904 r. w Tomaszowie. Był podporucznikiem Armii Krajowej, używał pseudonimu „Jur”. W Powstaniu walczył w  Śródmieściu – I Obwód „Radwan” – 3. Rejon „Ratusz” – Wojskowa Służba Ochrony Powstania – VI zgrupowanie WSOP – batalion „Bełt”. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej – jeniec Stalagu 344 Lamsdorf (Łambinowice), następnie w Oflagu II D Gross Born (dziś Borne Sulinowo w województwie zachodniopomorskim) i Stalagu X B Sandbostel. Zmarł 16 lutego 1981 w Łodzi.

Arkadiusz Terlecki, syn Cyryla i Emilii, urodził się 29 maja 1907 r. w Tomaszowie. Z zawodu był inżynierem, w latach 30. mieszkał przy ul. Prezydenta Wojciechowskiego 47. Podczas II wojny światowej był podporucznikiem Armii Krajowej, używał pseudonimów „Błysk” i „Błyskawica”. W Powstaniu był dowódca wytwórni butelek zapalających. Walczył na Woli. Zmarł 27 stycznia 1997 r. w Warszawie.

Wacław Wagner, syn Wiktora i Elfrydy z domu Binek, urodził się 27 marca 1905 r. w Tomaszowie. Był podporucznikiem Armii Krajowej, służył w Oddziale VI (Biuro Informacji i Propagandy) Komendy Głównej AK, używał konspiracyjnego nazwiska Medard Nalaskiewski oraz pseudonimu „Bronisław”. Po upadku Powstania w niewoli niemieckiej. Zmarł 3 czerwca 1980 r. w Kowarach (dziś województwo dolnośląskie).

Jerzy Władysław Winiarek, syn Władysława i Zofii z domu Morkowska, urodził się 18 października 1923 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W czasie Powstania walczył na Mokotowie w szeregach Armii Krajowej – Grupa Artyleryjska „Granat” (poprzedni kryptonim „548”). Miał stopień kaprala, używał pseudonimu „Irka”. Trafił do niewoli niemieckiej. Zmarł 26 stycznia 2013 r. w Aleksandrowie Kujawskim.

Eugeniusz Witkowski urodził się 21 maja 1922 r. w Warszawie. W Powstaniu walczył w szeregach Armii Krajowej w Śródmieściu – batalion „Kiliński” – 9. kompania (dawna 41. kompania Wojskowej Służby Ochrony Powstania) – pluton 411. Był wtedy kapralem, używał pseudonimu „Rybak II”. Po Powstaniu w niewoli niemieckiej – jeniec Stalagu 344 Lamsdorf (Łambinowice), następnie Stalagu XVIII C Markt-Pongau (dziś w Austrii), do Polski powrócił w październiku 1945 r. Krótko przed śmiercią mianowany majorem. Mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim i tu zmarł 14 stycznia 2007 r. (pochowany w Skierniewicach).

Bolesław Zakrzewski, syn Jana i Magdaleny z domu Kaczmarek, urodził się 28 czerwca 1914 r. w Warszawie. Przed wojną należał do Związku Harcerstwa Polskiego. W 1935 r. ukończył Szkołę Podoficerską w Zegrzu i otrzymał stopień plutonowego. W sierpniu 1939 r. powołany do Centrum Łączności w Zegrzu i przydzielony do obsługi polowej centrali telefonicznej przy dowództwie 8 Dywizji Piechoty w Modlinie. W kampanii wrześniowej walczył na odcinku Modlin – Zakroczym. Pod koniec września 1939 r. w grupie 24 towarzyszy broni przedostał się w rejon Włodawy; wskutek zajęcia wschodniej Polski przez Armię Czerwoną postanowił ukryć broń i wrócić w cywilnym ubraniu do Warszawy. Podczas okupacji pracował w Głównej Komendzie Straży Pożarnej. W 1942 r. wstąpił do Armii Krajowej przyjmując pseudonim „Cipka”. Latem 1944 r. przydzielony do Brygady Dyspozycyjnej Zmotoryzowanej jako instruktor szkolenia z obchodzeniem i użyciem broni. W czasie Powstania dowodził grupą 18 ludzi. Pierwszą akcję przeprowadził (wraz z innymi oddziałami) na Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych. Walczył na Starówce w różnych miejscach, m.in. na Wisłostradzie przy zdobyciu niemieckiego czołgu oraz w obronie katedry. Wobec niemożności prowadzenia walki na Starówce w końcowej fazie Powstania ubezpieczał oddziały ewakuujące się kanałami ze Starówki do Śródmieścia. Następnie również ze swym oddziałem przeszedł kanałami do Śródmieścia, co trwało cztery dni; wyszedł na placu Napoleona (dziś pl. Powstańców Warszawy). Po krótkim odpoczynku włączył się do dalszej walki aż do kapitulacji. Po upadku Powstania wydostał się z Warszawy z ludnością cywilną początkowo do Krakowa, gdzie podjął pracę w Straży Pożarnej. W grudniu 1944 r. osiedlił się w Tomaszowie Mazowieckim i rozpoczął pracę w zakładowej straży pożarnej Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu, gdzie pracował do 1950 r. Następnie założył prywatny warsztat rzemieślniczy wytwarzający szyldy przy pl. Kościuszki 24. W 1962 r. wstąpił do Stronnictwa Demokratycznego, przez jedną kadencję był radnym Miejskiej Rady Narodowej, a od 1969 r. – członkiem Kolegium do Spraw Wykroczeń. W 1975 r. przedstawiony przez ZBOWiD do odznaczenia Medalem za Warszawę 1939-1945, Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 i Krzyżem Partyzanckim. Zmarł w 1999 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Jego żoną była Janina Zakrzewska (z domu Jurkowska), córka Stanisława i Aleksandry z domu Papiernik, urodzona 17 maja 1920 r. w Rypinie (dziś województwo kujawsko-pomorskie). Wstąpiła do AK z mężem i braćmi. Aresztowana przez Gestapo 4 marca 1944 r., więziona na Pawiaku, a następnie w obozach koncentracyjnych Ravensbrück i Neustadt-Glewe. Wyzwolona przez armię amerykańską 2 maja 1945 r. W 1986 r. przedstawiona do odznaczenia Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 22 marca 1997 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

Jerzy Zakrzewski, syn Grzegorza i Marianny z domu Tokarska, urodził się 1 listopada 1925 r. w Tomaszowie Mazowieckim. 3 sierpnia 1944 r. wstąpił jako ochotnik do zgrupowania „Żaglowiec”, pluton 206 – 201. Używał pseudonimu „Jerzy”. Wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną, dalsze losy nieznane.

Zbigniew Zieliński, syn Stanisława i Apolonii, urodził się 8 marca 1923 r. w Tomaszowie Mazowieckim. W Powstaniu walczył w szeregach Armii Krajowej – III Obwód „Waligóra” (Wola) – 1 Rejon (Czyste – Babice) – 1. kompania – pluton 307, następnie Grupa „Kampinos” – dywizjon kawalerii. Był kapralem podchorążym, używał pseudonimu „Zielonka”. Zmarł 9 sierpnia 2001 r. w Warszawie.

Henryk Teodor Anczarski, syn Władysława i Teodory, urodził się 25 listopada 1911 r. w Warszawie. W wieku 16 lat rozpoczął pracę jako drukarz. W latach 1933-1934 służył w 36 pułku piechoty Legii Akademickiej w Warszawie. 24 sierpnia 1939 r. został zmobilizowany. Jako żołnierz 30 pułku piechoty Strzelców Kaniowskich walczył w okolicach Wielunia, Sieradza, Zgierza, Warszawy, Lublina i Drohobycza, a następnie (po 17 września 1939 r.) ponownie w obronie Warszawy. Podczas okupacji pracował w drukarni Arcta, jednocześnie dostarczając czcionki i farbę do tajnych drukarni. W Powstaniu Warszawskim walczył w szeregach Armii Ludowej na Czerniakowie. Po upadku Powstania znalazł się w obozie w Pruszkowie, skąd uciekł i ukrywał się w okolicach Mszczonowa. W grudniu 1944 r. dotarł do Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie pracował w drukarni. Natychmiast po wyzwoleniu włączył się do życia politycznego, wstępując do Związku Walki Młodych i Polskiej Partii Robotniczej (od 1948 r. należał do PZPR). Zabezpieczył tomaszowską drukarnię, zorganizował druk materiałów propagandowych PPR oraz miejscowych władz. Był sekretarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej, lektorem Komitetu Miejskiego PZPR, wreszcie dyrektorem Tomaszowskiej Drukarni Akcydensowej i wiceprezesem Koła Miejskiego ZBOWiD. Odznaczony Brązowym (1946), Srebrnym (1955) i Złotym Krzyżem Zasługi (1968), Honorową Odznaką Województwa Łódzkiego (1967). Następnie ZBOWiD wnioskował o nadanie mu Medalu Zwycięstwa i Wolności, Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski oraz Medalu „Za udział w wojnie obronnej 1939”. W dostępnych nam dokumentach brak informacji o dalszych losach wniosków, choć można się domyślać, że odznaczenia zostały nadane. Henryk Anczarski zmarł 24 września 1990 r. w Tomaszowie Mazowieckim.

dr Daniel Warzocha

dział historyczno-numizmatyczny

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, Akta miasta Tomaszowa Mazowieckiego, sygn. 49/7/0/-/III-1604a, 49/7/0/-/III-1952, https://szukajwarchiwach.pl [dostęp: 20.07.2020]

1952, https://szukajwarchiwach.pl [dostęp: 20.07.2020]