Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
Święty Antoni Padewski wydaje się być jednym z najpopularniejszych, najbardziej znanych świętych. Jego wszak wzywamy w chwili, czy czegoś szukamy. Mówimy, że to „święty od znajdowania”, „patron rzeczy zagubionych”… Ale co wiemy o nim naprawdę? Sięgnijmy do życiorysu świętego, a niejedno może nas zaskoczyć.
Pierwsze zaskoczenie – pierwotnie nie miał na imię Antoni ani nie pochodził z Padwy – nie był Włochem, lecz Portugalczykiem. Urodził się prawdopodobnie 15 sierpnia 1195 r. w Lizbonie jako Fernando Martins de Bulhões (dlatego też w Portugalii nazywany jest też św. Antonim z Lizbony). Prawdopodobnie tam uczęszczał do szkoły katedralnej i w piętnastym roku życia wstąpił do miejscowego klasztoru Kanoników Regularnych Krzyża Świętego, pracującego według reguły św. Augustyna. Dwa lata później przeniósł się do klasztoru Augustianów-Eremitów w Coimbrze (ówczesna stolica Portugalii i największy ośrodek akademicki tego kraju), gdzie uzupełnił wykształcenie, poznając dokładnie Biblię i pisma Ojców Kościoła, a także prace naukowe i literaturę klasyczną. W 1219 r. przyjął święcenia kapłańskie.
W 1220 r. postanowił wstąpić do zakonu Braci Mniejszych (franciszkanów). Impulsem dla tej decyzji było przywiezienie do Coimbry zwłok pierwszych męczenników franciszkańskich, zamordowanych przez muzułmanów w Maroku. Przyjął wówczas imię Antoniego. On sam również pragnął głosić Ewangelię w Afryce, jednak źle znosił tamtejszy klimat i wkrótce ciężko się rozchorował, a następnie zdecydował się na powrót do Portugalii. Stało się jednak inaczej. Gwałtowny sztorm zapędził jego statek na wybrzeże Sycylii, skąd wyruszył do Asyżu. Uczestniczył w kapitule generalnej w Porcjunkuli, jednak początkowo nikt nie zwracał uwagi na cichego, skromnego zakonnika.
Po skończonej kapitule oddał się pod opiekę brata Gracjana, prowincjała Emilii i Romanii, który zabrał ze sobą Antoniego do górskiego klasztoru w Monte Paolo w pobliżu Forli. Czas tam spędzony Antoni wykorzystał na pogłębienie życia wewnętrznego i dla swoich studiów. Ze szczególnym zamiłowaniem realizował pracę duszpasterską i kaznodziejską. Jego kazania stały się popularne. Przygotowując kazania posługiwał się „metodą konkordancji tematycznej” – łączył ze sobą cztery rodzaje tematyki: historię Starego Testamentu oraz trzy części Mszy św. – introit, epistołę i ewangelię.
W Kazaniach św. Antoni mówi o modlitwie jako związku miłosnym, w którym człowiek pragnie ze słodyczą rozmawiać z Panem. Rodzi to niewymowną radość, która łagodnie ogarnia modlącą się duszę. Antoni przypomina nam, że do modlitwy potrzebna jest cisza, której nie należy utożsamiać z odcięciem się od zewnętrznych hałasów, lecz stanowi wewnętrzne doświadczenie, w którym przez usunięcie tego, co rodzą troski duszy i co rozprasza, dąży się do uzyskania ciszy w samej duszy. W tej nauce św. Antoniego o modlitwie dostrzegamy jeden z charakterystycznych rysów teologii franciszkańskiej, której był twórcą: ważną rolę odgrywa w niej miłość Boża, która przenika sferę uczuć, woli, serca i jest również źródłem duchowego poznania, przewyższającego wszystkie inne. Miłując bowiem, poznajemy.
Drugim typowym rysem teologii franciszkańskiej jest chrystocentryzm. W centrum życia i myśli, działalności i przepowiadania jest zawsze Chrystus. Św. Antoni zachęcał do kontemplowania tajemnic człowieczeństwa Pana, Jezusa Człowieka, a szczególnie tajemnicy Narodzenia, Boga, który stał się Dziecięciem, oddał się w nasze ręce: tajemnicy budzącej miłość do Boga i wdzięczność za Jego dobroć.
W swych kazaniach podkreślał akcenty odnoszące się do życia moralnego, zwłaszcza w odniesieniu do miłości do Boga, pomocy dla biednych, cierpliwości i pokory. Piętnował pogoń za zbytkiem, skąpstwo, a zwłaszcza lichwiarstwo. Problemy te przedstawiał w kontekście ówczesnej sytuacji ekonomicznej i społecznej. Na początku XIII w., gdy rozwijały się miasta i rozkwitał handel, wzrastała też liczba osób niewrażliwych na potrzeby bliźnich. Z tego powodu św. Antoni wielokrotnie napominał wiernych, by myśleli o prawdziwym bogactwie, bogactwie serca, które sprawiając, że człowiek staje się dobry i sprawiedliwy, pozwala gromadzić to, co jest skarbem w niebie. «O bogacze — wzywa — stańcie się przyjaciółmi (…) biednych, przyjmijcie ich do swoich domów: to oni, ubodzy, przyjmą was później do wiecznych mieszkań, gdzie panuje pokój ze swoim pięknem, ufność i bezpieczeństwo, obfitość i spokój wiecznej sytości». Starał się ulżyć losowi ofiar ówczesnych walk wewnętrznych we Włoszech (rywalizacja antycesarskich gwelfów i procesarskich gibelinów). Udał się do Werony, gdzie władcą był znany z okrucieństw i tyranii książę Ezelin III. Był on zwolennikiem cesarza i w sposób szczególnie okrutny mścił się na zwolennikach papieża. Do niego wtedy należała także Padwa. Antoni wiedział, że naraża własne życie, miał jednak odwagę powiedzieć władcy prawdę. Ku zdumieniu wszystkich tyran nie śmiał go tknąć i wypuścił cało.
Bronił także prawidłowości nauki chrześcijańskiej. Nazywano go „młotem na heretyków”. Dziś może brzmieć to groźnie, trzeba jednak wyjaśnić że orężem Antoniego w walce religijnej było słowo. Polemizował z przedstawicielami szerzącej się ówcześnie (głównie w południowej Francji, północnych Włoszech, Szwajcarii, Flandrii i Niemczech) herezji katarów. Wyznawali oni dualistyczną wizję świata, opierającą się na współistnieniu dwóch pierwotnych sił przewodnich: Dobra i Zła. Ich zdaniem Bóg nie stworzył wszystkich rzeczy z niczego, lecz własnej substancji, Chrystus był aniołem usynowionym przez Boga, który przybrał ludzką postać i którego misja nie polegała na odkupieniu grzechów i na zbawieniu świata, lecz na odwołaniu się do nadrzędnej roli dobra obecnego w niebie, jak również istniejącego w każdym człowieku. Materia zaś miała być zła, nieuleczalnie upadła i nieczysta. Teorie katarów były zawiłe, a spory dotyczące ich interpretacji prowadziły do podziałów na kolejne grupy.
Jego działalność kaznodziejska najbardziej zaznaczyła się w Padwie, stąd przyjęty później przydomek. Szczególny dar wymowy gromadził przy nim wielkie tłumy. Czasem w kazaniach uczestniczyło do 30 tysięcy słuchaczy. Przełożeni wysłali zakonnika w celu głoszenia Ewangelii najpierw do Rimini i Mediolanu, następnie do Lombardii. Antoni pracował jako wykładowca na uniwersytetach w Montpellier i Tuluzie. Słysząc o tak wyróżniającym się bracie własnego zakonu, św. Franciszek z Asyżu mianował Antoniego pierwszym nauczycielem teologii dla braci mniejszych, mistrzem franciszkanów. Pracował też jako wysłannik kapituły do papieża Grzegorza IX, który nazwał kazania Antoniego szkatułką Biblii i nakazał mu pisać kazania na dni świąt. 30 maja 1227 mianowano go prowincjałem obszaru Emilia-Romania. Przez trzy kolejne lata Antoni pisał kazania niedzielne. Trudy długich podróży misyjnych, wyczerpywały zakonnika. Ponieważ podupadł na zdrowiu, zmuszony został do zamieszkania na wsi koło Padwy, by nabrać sił. Tu w koronie pobliskiego drzewa Antoni poprosił o wyciosanie jakby krzesła, które stało się ulubionym miejscem przebywania. Ze względu na stan zdrowia kaznodziei, w czerwcu 1230 r. papież zwolnił go z obowiązku pisania kazań. Antoni osiadł w klasztorze Świętej Marii w Padwie. Następnego roku ciężko zachorował na puchlinę wodną. Zmarł 13 czerwca 1231 r. w klasztorze klarysek w miejscowości Arcella koło Padwy (dziś jest to dzielnica tego miasta), mając 36 lat. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją. Pochowano go w Padwie w kościółku Matki Bożej. Na miejscu grobu św. Antoniego w Padwie wznosi się poświęcona jego czci bazylika, jedno z najpopularniejszych sanktuariów w Europie.
Antoni zmarł w opinii świętości. Jego kult szybko się rozpowszechniał, a życiorys znalazł się w centrum zainteresowania hagiografów. Faktom towarzyszyły legendy, jak o kazaniu do ryb (gdy mieszkańcy Rimini nie chcieli go słuchać) czy skłonieniu osła, żeby oddał cześć Najświętszemu Sakramentowi (by w ten sposób zawstydzić heretyka).
W niecały rok po śmierci Antoniego, 30 maja 1232 roku, papież Grzegorz IX zaliczył go w poczet świętych. Był to najkrótszy proces kanonizacyjny w historii Kościoła. O tak szybkiej kanonizacji zadecydowało wiele cudów i łask, jakich wierni doznawali na grobie św. Antoniego. Komisja papieska stwierdziła w tak krótkim czasie: 5 uzdrowień z paraliżu, 7 wypadków przywrócenia niewidomym wzroku, 3 głuchym słuchu, 2 niemym mowy, uzdrowienie 2 epileptyków i 2 wypadki wskrzeszenia umarłych. Papież Grzegorz IX w 1233 roku wyznaczył dzień jego dorocznej pamiątki na 13 czerwca natomiast Sykstus V w 1586 r. włączył jego święto do kalendarza powszechnego Kościoła. W 1890 r. Louise Bouffier, właścicielka sklepu z bielizną w Tulonie (portowe miasto na południu Francji) zapoczątkowała dzieło zwane chlebem św. Antoniego.
16 stycznia 1946 r. papież Pius XII ogłosił świętego Antoniego doktorem Kościoła. Nazwał go „ewangelicznym doktorem” (doctor evangelicus) – gdyż nie tylko doskonale znał Ewangelię, ale żył nią na co dzień. Całe jego przepowiadanie było nieustannym i niestrudzonym głoszeniem Ewangelii. Głoszeniem prawdziwym, odważnym, przejrzystym. Kaznodziejstwo było jego sposobem rozniecania w duszach ognia wiary, oczyszczania ich, pocieszania i oświecania. Zbudował swoje życie na Chrystusie. Ewangeliczne cnoty — zwłaszcza ubóstwo ducha, łagodność, pokora, czystość, miłosierdzie, odwaga czynienia pokoju — stanowiły trwały motyw jego przepowiadania.
W 1981 r. przeprowadzone zostały badania szczątków Świętego Antoniego, dzięki którym ustalono, że zakonnik mierzył 190 cm wzrostu, miał pociągłą twarz i ciemnobrązowe włosy. Na kolanach wykryte zostały cienkie pęknięcia, spowodowane prawdopodobnie długim klęczeniem.
Św. Antoni Padewski jest patronem zakonów franciszkanów i antoninek oraz wielu bractw; wielu europejskich miast, np. Padwy, Lizbony, Padeborn, Splitu, Hildesheim; patronem dzieci, górników, piekarzy, małżeństw, narzeczonych, położnic, ubogich, podróżnych, ludzi i rzeczy zaginionych. Wzywany jest też w modlitwie o szczęśliwe rozwiązanie, w przypadku bezpłodności i gorączki, o oddalenie choroby bydła, w przypadku nieszczęść wojennych i zarazy, a przede wszystkim o szczęśliwe odzyskanie zguby.
W ikonografii św. Antoni przedstawiany jest z reguły jako młody franciszkanin, często w chwili głoszenia kazania. Niekiedy trzyma na ręku Dzieciątko Jezus (także na tomaszowskim pomniku), które według legendy pewnej nocy nawiedziło Antoniego i ucałowało go zapewniając o miłości Boga. Często przedstawiano go z Matką Bożą. Atrybutami świętego są także: lilia, osioł i ryby, hostia, szkatułka, krzyż. Na przestrzeni wieków obrazy poświęcone św. Antoniego tworzyli artyści tej miary, jak Tycjan (Tiziano Vecelli, ok. 1490-1576), Paolo Veronese (1528-1588), El Greco (Domenikos Theotokopulos, 1541-1614), Anton van Dyck (1599-1641) czy Bartolomé Esteban Murillo (1617-1682).
W Polsce oczywiście św. Antoni nigdy nie był. Ale to właśnie w Polsce, w Radecznicy (dziś w województwie lubelskim) dnia 8 maja 1664 r. rozpoczęły się objawienia (jedyne na świecie udokumentowane i potwierdzone) na wzgórzu zwanym Łysą Górą św. Antoniego z Padwy Szymonowi Tkaczowi, ubogiemu mieszkańcowi wioski. Święty w swych objawieniach nakazał zbudowanie na wzgórzu świątyni oraz poświęcił pobliskie źródło. Wieści o cudownym objawieniu i o łaskach uczyniły to miejsce celem wielu pielgrzymek. Gdy dotarły one do biskupa sufragana chełmskiego Mikołaja Świrskiego, ten zakupił całą wieś, a następnie zwrócił się do bernardynów z propozycją objęcia placówki. Bernardyni ulokowani zostali w roku 1667 r., trzy lata później sporządzono akt fundacyjny klasztoru. Szybko zaczęto wznosić drewniane zabudowania kościoła i klasztoru, a specjalna komisja teologów przesłuchała świadków zdarzeń i osoby, które doznały tu łask. W krótkim czasie wytworzyła się tradycja odpustów. Każdego roku dnia 13 czerwca w Radecznicy odbywa się główny odpust ku czci św. Antoniego, gromadzący kilkutysięczne rzesze wiernych z Polski i zagranicy.
Święty Antoni patronuje ok. 150 parafiom na terenie Polski. Ustanowiony został też patronem miast: Lublina (od XVII w.), Jasła (od 1996), Rybnika (od 2007), Lipna (od 2009), Brodnicy (od 2014), Przeworska (od 2015) i Tomaszowa Mazowieckiego (od 2015).
Dlaczego św. Antoni z Padwy stał się patronem Tomaszowa i powiatu? Wybór wydaje się naturalny, a jego źródeł szukać możemy u samych początków Tomaszowa. W 1782 r. imię świętego otrzymał na chrzcie Antoni Jan Ostrowski, późniejszy hrabia i twórca przemysłowego Tomaszowa. Jedna z pierwszych utworzonych w nowym ośrodku ulic już w latach 20. XIX w. otrzymała nazwę ul. św. Antoniego. Oczywisty był też wybór patronatu dla głównego kościoła parafialnego miasta, zbudowanego z fundacji hrabiów Ostrowskich w II połowie XIX w. (wcześniejszą budowę kościoła pod wezwaniem św. Antoniego przerwał wybuch powstania listopadowego).
Radni Rady Miejskiej w Tomaszowie Mazowieckim i radni Rady Powiatu tomaszowskiego 11 czerwca 2015 roku, na wspólnej nadzwyczajnej sesji, wyrazili wolę ustanowienia Świętego Antoniego z Padwy patronem miasta Tomaszowa Mazowieckiego i powiatu tomaszowskiego. Stosowne w tej sprawie uchwały przyjęli jednogłośnie. Blisko rok później, 7 kwietnia 2016 roku, w bazylice św. Antoniego w Padwie, ks. bp Ireneusz Pękalski w asyście ks. Zygmunta Niteckiego (dziekana tomaszowskiego) i ks. Edwarda Wieczorka (proboszcza parafii p.w. św. Antoniego w Tomaszowie), otrzymali z rąk kustosza padewskiego, relikwie św. Antoniego. 18 czerwca 2016 r. podczas uroczystej mszy św. na placu Kościuszki, którą odprawiał arcybiskup Marek Jędraszewski (ówczesny metropolita łódzki), oficjalnie św. Antoni został ogłoszony patronem miasta i powiatu. W uroczystościach uczestniczył m.in. wicepremier – minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński, który objął patronat honorowy nad uroczystościami. W tym samym dniu arcybiskup Jędraszewski wydał dekret ustanawiający kościół pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego, św. Stanisława Biskupa i Męczennika oraz Matki Boskiej Różańcowej w Tomaszowie Mazowieckim – Sanktuarium św. Antoniego Padewskiego. Odtąd do kalendarza imprez kulturalnych Tomaszowa Mazowieckiego wpisane zostały Dni Antoniańskie, które w 2022 roku obchodzimy 11-13 czerwca.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Bibliografia:
Uchwała Nr XI/100/2015 Rady Miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego z dnia 11 czerwca 2015 roku w sprawie ustanowienia Świętego Antoniego z Padwy patronem Miasta Tomaszowa Mazowieckiego, https://prawomiejscowe.pl/UrzadMiastawTomaszowieMazowieckim/document/72683/Uchwa%C5%82a-XI_100_2015 [dostęp: 07.06.2022].
Uchwała Nr X/81/2015 Rady Powiatu w Tomaszowie Maz. z dn. 11.06.2015 w sprawie ustanowienia Świętego Antoniego z Padwy patronem Powiatu Tomaszowskiego, http://bip-powiat-tomaszowski-new.mserwer.pl/content.php?cms_id=902 [dostęp: 07.06.2022].
Dekret Arcybiskupa Marka Jędraszewskiego Metropolity Łódzkiego ustanawiający kościół pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego, św. Stanisława Biskupa i Męczennika oraz Matki Boskiej Różańcowej w Tomaszowie Mazowieckim Sanktuarium św. Antoniego Padewskiego. Łódź dn. 18.06.2016 Abp-453-839/16, https://sanktuarium-antoniego.pl/wp-content/uploads/2018/08/Dekret-ustanawiajacy.jpg [dostęp: 13.06.2022].
Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność. 2000 lat nadziei, red. G. Ambrosio (i in.), Kielce 2000.
Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1979.
Schauber V., Schindler H.M., Święci na każdy dzień. Patroni naszych imion, Warszawa 2000.
Jan Paweł II, Przesłanie Ojca Świętego z okazji 800-lecia narodzin św. Antoniego Padewskiego, wydane 13.06.1994, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/antoni_13061994.html [dostęp: 07.06.2022].
Benedykt XVI, Św. Antoni z Padwy. Katecheza podczas audiencji generalnej 10.02.2010, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_10022010.html [dostęp: 07.06.2022].
Antoni Padewski, https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni_Padewski [dostęp: 07.06.2022].
Bill-Skorupa D., „Doktor Kościoła” – „Święty od znajdowania” czyli Święty Antoni w zbiorach tomaszowskiego Muzeum, https://www.muzeumtomaszow.pl/aktualnosci/doktor-kosciola-swiety-od-znajdowania-czyli-swiety-antoni-w-zbiorach-tomaszowskiego-muzeum [dostęp: 07.06.2022].
Cegielska P., Chleb świętego Antoniego, „Przewodnik Katolicki” 1931, nr 24, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/177573/edition/193938/content [dostęp: 09.06.2022].
Czytelnia. 13 czerwca. Święty Antoni z Padwy, prezbiter i doktor Kościoła, https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/06-13.php3 [dostęp: 07.06.2022].
Santo António de Lisboa, https://pt.wikipedia.org/wiki/Santo_Ant%C3%B3nio_de_Lisboa [dostęp: 07.06.2022].
Św. Antoni z Padwy patronem Tomaszowa Mazowieckiego i powiatu tomaszowskiego, https://www.tomaszow-maz.pl/aktualnosci/sw-antoni-z-padwy-patronem-tomaszowa-mazowieckiego-i-powiatu-tomaszowskiego-/ [dostęp: 07.06.2022]
Na ilustracji: pomnik św. Antoniego z Padwy, patrona miasta Tomaszowa Mazowieckiego i powiatu tomaszowskiego – przy Saktuarium św. Antoniego w Tomaszowie (fot. D. Warzocha, 2022)
