Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
W roku poprzedzającym odzyskanie niepodległości w wielu polskich miastach uroczyście obchodzono stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki. Były to pierwsze ogólnopolskie uroczystości ku czci Naczelnika Insurekcji – wcześniejszy jubileusz samego powstania można było obchodzić w 1894 r. tylko w Galicji (zaborze austriackim). W czasie I wojny światowej sytuacja była zasadniczo odmienna – ziemie polskie wolne były od zaborcy rosyjskiego, a państwa centralne starały się o przychylność Polaków.
6 września 1917 r. Łódzka Okręgowa Rada Opiekuńcza przesłała do Miejscowej Rady Opiekuńczej w Tomaszowie propozycję utworzenia komitetu obchodów kościuszkowskich. Trzy dni później Miejscowa Rada wraz z przedstawicielami Polskiej Macierzy Szkolnej i Stowarzyszenia Nauczycieli powołała komitet, na którego czele stanął ks. Józef Zalewski. 23 września zastąpił go ks. Jan Trzepałko. W tym dniu też, na zebraniu pod przewodnictwem dr. Stanisława Narewskiego, podjęto decyzję o budowie pomnika Kościuszki. Wywiązała się burzliwa dyskusja; były też głosy przeciwne, „że zamiast pomnika potrzebny jest nędzarzom tomaszowskim chleb” – na co jeden z robotników odpowiedział, że „kto może dać, ten da na pomnik i na chleb, a robotnik prócz chleba potrzebuje czegoś coby go, szczególniej dziś, podnosiło ze zwątpienia i tem będzie pomnik Bohatera; on obudzi serca zobojętniałe na nędzę i uczyni je hojniejszemi w datkach na chleb dla głodnych”1. Postanowiono więc zbierać składki zwłaszcza od tych mieszkańców, którzy mogą ofiarować co najmniej 50 marek. Rozszerzono skład komitetu (z 8 do 21 osób); w jego skład wchodzili przedstawiciele trzech wspólnot narodowo-wyznaniowych Tomaszowa. 30 września postanowiono zwrócić się przez Radę Miejską do Magistratu o przekazanie miejsca na pomnik i przemianowanie ul. Kaliskiej na ul. Kościuszki2 (zdecydowano jednak, że imię wodza Insurekcji otrzyma pl. Św. Józefa).
Główne obchody kościuszkowskie trwały dwa dni – 14 i 15 października 1917 r. Pierwszego dnia w miejscu przyszłego pomnika wkopano kamień z datami „15/X 17 – 3/V 18” (co wskazuje, że planowano odsłonięcie pomnika w rocznicę Konstytucji 3 Maja). Z kościoła św. Antoniego na rynek św. Józefa (dziś plac Kościuszki), ulicą Kaliską (Piłsudskiego) i znów przez rynek św. Józefa przemaszerował pochód narodowy z udziałem władz miasta, duchowieństwa, młodzieży, cechów, organizacji i stowarzyszeń społecznych i politycznych. Wspólnie z Polakami szli Niemcy i Żydzi. Po południu odbyły się odczyty dla chłopów (którzy jednak – podobnie jak w pochodzie – „nie dopisali”) i mieszkańców miasta oraz uroczysty koncert. Nazajutrz odprawiono nabożeństwa w świątyniach głównych wyznań miasta. W kościele katolickim patriotyczne kazanie wygłosił ks. Jan Trzepałko, w kościele ewangelickim – pastor Leon Witold May, a w synagodze – Mojżesz Sanina3. Szczegółowy opis uroczystości (wraz z wieloma informacjami o ówczesnym Tomaszowie) znalazł się w broszurze „Tomaszów Bohaterowi Narodowemu 1918” (objętości 62 stron), opracowanej przez dr. Stanisława Narewskiego i wydanej przez Komitet Kościuszkowski za zgodą Cesarsko-Niemieckiego Zarządu Prasowego w Warszawie. Kosztowała 4 marki, a dochód ze sprzedaży przeznaczono na budowę pomnika.
Wykonanie pomnika powierzono znanemu łódzkiemu rzeźbiarzowi Józefowi Urbanowskiemu. Łącznie wykonał on osiem projektów. Pierwsze cztery były zbyt kosztowne, dopiero spośród następnych wybrano 18 listopada 1917 r. wersję ostateczną4.
Odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki na placu noszącym jego imię nastąpiło 3 listopada 1918 r. –dziewięć dni przed wyzwoleniem Tomaszowa (pierwotny termin 3 maja okazał się nierealny). Uroczystość zamieniła się w wielką, pokojową manifestację patriotyczną. Brali w niej udział nie tylko tomaszowianie, ale i chłopi z okolicznych wsi, będący pod okupacją austriacką. Byli wśród nich mieszkańcy Białobrzegów i Smardzewic wraz z dziedzicem białobrzeskim, legionistą Marianem Szymańskim5. Pomnik stał się jednym z symboli miasta; tu odbywały się uroczystości patriotyczne w niepodległej Rzeczypospolitej. Na początku II wojny światowej hitlerowski okupant postanowił usunąć z krajobrazu miasta ten charakterystyczny, przypominający o patriotycznych tradycjach monument. Rozebrano go w październiku 1939 r. Posąg Naczelnika z narażeniem życia uratowała załoga miejskiej betoniarni, ukrywając go przez całą wojnę6. Odbudowany pomnik odsłonięto ponownie 12 października 1947 r.7
Poniżej udostępniamy Państwu skan broszury „Tomaszów Bohaterowi Narodowemu 1918”, której właścicielem jest tomaszowianin pamiętający o rocznicy wybudowania pomnika Tadeusza Kościuszki. Dziękujemy za przekazanie do Muzeum broszury w wersji elektronicznej.
dr Daniel Warzocha
asystent działu historyczno-numizmatycznego
1 Tomaszów Bohaterowi Narodowemu 1918, Tomaszów Mazowiecki 1918, s. 10.
2 Tamże, s. 12.
3 Tamże, s. 17, 25.
4 Tamże, s. 14.
5 J. Dębiec, Wczoraj i dziś: Pomnik Kościuszki na pociechę, „Polska Dziennik Łódzki”, 18.11.2012, http://tomaszowmazowiecki.naszemiasto.pl/artykul/wczoraj-i-dzis-pomnik-kosciuszki-na-pocieche-stare-zdjecia,1619591,artgal,t,id,tm.html [dostęp: 29.10.2018[.
6 W. Rudź, Ruch oporu, [w:] Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa-Łódź 1980, s. 459.
7 T. Bojanowski, Władze miejskie, [w:] Tomaszów Mazowiecki. Dzieje…, s. 474.
