Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
190 lat temu, 6 lipca 1830 r., Tomaszów Mazowiecki otrzymał prawa miejskie.
U początków Tomaszowa Mazowieckiego leżą dzieje Kuźnic Tomaszowskich, założonych w 1788 r. W 1805 r. Antoni hr. Ostrowski otrzymał od swojego ojca Tomasza dobra ujezdzkie, w których skład wchodziła tomaszowska osada z zakładami hutniczymi nad Wolbórką. Złoża rud żelaznych okazały się jednak nie być ani tak zasobne, ani tak dobrej jakości jak to uprzednio zaświadczali górnicy z Miedzianej Góry. W latach 1810-1811 poszukiwano nowych złóż w okolicy, ale dość szybko Antoni hr. Ostrowski zorientował się, że na przemyśle górniczo-hutniczym nie może budować przyszłości tej osady ani swego rodu.
W tym czasie władze autonomicznego Królestwa Polskiego popierały rozwój przemysłu włókienniczego. Rozwijał się m.in. okręg łódzki. Wielu właścicieli ziemskich zaczęło w latach 20. XIX wieku stawiać na przemysł, a zwłaszcza na przemysł włókienniczy. Oczywiście nie wszystkim się udało. Z tej wielkiej szansy, jaką dawał rozwój przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim, postanowił skorzystać Antoni hr. Ostrowski. Warunki do rozwoju przemysłu włókienniczego w dobrach ujezdzkich były bardzo dobre. Wystarczająca była ilość drewna i wody w trzech rzekach: Pilicy, Wolbórce i Czarnej. Hrabia nie tylko szybko ocenił zalety swoich włości i ich przydatność do rozwoju przemysłu włókienniczego, ale postanowił je szeroko rozreklamować, dlatego zaczął sprowadzać najpierw do Antolina (przedmieścia Ujazdu), a następnie do Tomaszowa rzemieślników różnych specjalności. W 1821 r. osobiście udał się na Śląsk i do Saksonii, aby zachęcić tkaczy do osiedlenia się w jego dobrach. Odwiedził między innymi Zieloną Górę, Żagań, Zgorzelec, zwoływał zebrania, na których mówił o warunkach, jakie czekały na osadników, wykazywał, że warunki jakie on stwarza są o wiele korzystniejsze niż w innych dobrach. I rzeczywiście tak było. W dobrach hr. Ostrowskiego czas wolny od płacenia czynszu po osiedleniu wynosił sześć lat, gdy w podobnych ośrodkach był o wiele krótszy, np. w Konstantynowie czas wolny od czynszu wynosił tylko trzy i pół roku, a w Ozorkowie zaledwie dwa i pół roku. Ważne znaczenie dla pozyskania nowych osadników miała opieka roztoczona nad nimi przez właściciela dóbr. Przybyszom znajdującym się w trudnej sytuacji właściciel zapewniał bezpłatną kwaterę, ponadto udzielał pomocy w formie żywności i opału, a także wspierał potrzebujących kredytem. Dostarczana przez hrabiego Ostrowskiego wełna pozwalała osadnikom na podjęcie produkcji od zaraz, a tym samym możliwość natychmiastowego zarabiania.
W 1824 r. ze środków Antoniego hr. Ostrowskiego wybudowano nad Wolbórką pierwszą przędzalnię zwaną „Starą Filaturą”, a po przeciwnej stronie browar i gorzelnię. Rok później z jego inicjatywy zaczęto budować drugą dużą przędzalnię „Batavia”. Na wyraźne życzenie hrabiego 5 maja 1824 r. Tomaszów uzyskał od rządu status osady handlowo-przemysłowej. Jednak w szybkim tempie, dzięki wielu inicjatywom podejmowanym przez Antoniego hr. Ostrowskiego, zaczęła ona nabierać cech charakterystycznych dla dobrze rozwiniętych miasteczek Królestwa Polskiego, z dominującą coraz bardziej pozycją przemysłu włókienniczego, z satelickimi osadami przemysłowo-rolnymi Ostrów, Nowy Ostrów, Rawitów, Łusin, Borek (Precz Bieda), Lipianki i Bocian.
Antoni hr. Ostrowski chętnie przyjmował do swojej osady ludność żydowską, nie robił żadnej różnicy między mieszkańcami różnych wyznań i narodowości. W 1829 r. ludność wyznania mojżeszowego stanowiła 28,8% ogółu ludności Tomaszowa, był to bardzo wysoki odsetek w porównaniu z innymi ośrodkami fabrycznymi. Dynamika przyrostu ludności Tomaszowa w latach dwudziestych XIX wieku, a zwłaszcza w drugiej ich połowie była bardzo wysoka. W 1825 r. Tomaszów liczył 735 osób, a w 1830 r. miał już 3230 mieszkańców, czyli w ciągu pięciu lat liczba mieszkańców wzrosła ponad czterokrotnie.
Antoni hr. Ostrowski zdawał sobie sprawę ze znaczenia łączności dla rozwoju osady. W tym celu doprowadził do przeniesienia z Lubochni do Tomaszowie stacji pocztowej. Przygotował dla niej lokal mieszkalny, wozownię i stajnię dla dwunastu koni. Dziedzic dbał także o zorganizowanie służby zdrowia. Sprowadził do osady lekarza znającego język niemiecki, a także aptekarza – był nim Stanisław Suchecki (1799-1833) – któremu polecił założenie pierwszej apteki.
Jednak Antoni hr. Ostrowski początkowo sprzeciwiał się nadaniu osadzie praw miejskich. Kierował się najpewniej swoimi interesami, czyli posiadanymi przywilejami w takiej osadzie, które zostałyby ograniczone w przypadku pozyskania przez mieszkańców praw miejskich. Spodziewał się też, że wprowadzenie do osady burmistrza jako przedstawiciela rządu może prowadzić do ciągłych konfliktów. Obawiał się ograniczenia swobody działania przez administrację państwową. W rękopisie jego autorstwa pochodzącym najpewniej z 1828 r. zatytułowanym Krótki rys osad fabrycznych w Królestwie Polskim znajdujemy jego argumentację: Podniesienie onego [Tomaszowa] do rzędu miast pozostawione woli dziedzica, który wyraźnie u rządu wolność sobie zastrzegł, aby stosownie do okoliczności wcześniej lub później uzyskał swej osadzie tytuł wprawdzie wyższego miasta, rzeczywiście jednak korzyści wyższych ani dla rządu, ani dla dziedzica, ani dla osadników nie przedstawiający. Ten zaś tytuł miasta zwłaszcza w początkach założenia nadany, ścisłością urzędniczenia miasta właściwych krępowałby te swobody, które zachęca i rzeczy rozwija. Sami obywatele Tomaszowa niedawno uczynili wniosek do dziedzica, by przy teraźniejszej swej organizacji pozostać mogli, czego też rząd światły nie odmówił.
Ostatecznie zmiana prawa wobec osad fabrycznych spowodowała, iż Antoni hr. Ostrowski podjął intensywne starania celem uzyskania praw miejskich dla Tomaszowa. Teraz w grę mogły wchodzić też sprawy ambicjonalne, gdyż inne tego typu ośrodki prawa miejskie uzyskały już wcześniej (Ozorków w 1816 r., Aleksandrów i Poddębice w 1822 r., Zduńska Wola w 1825 r. i Konstantynów 1830 r.).
14 stycznia 1828 r. Antoni hr. Ostrowski skierował memoriał do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, w którym wysunął postulat, aby Tomaszów otrzymał prawa miejskie przynależne ośrodkom wyższego rzędu, a na jego czele stanął prezydent. Uzasadniał to wielkością produkcji przemysłowej, udziałem zabudowy murowanej oraz liczbą ludności. Memoriał stał się przedmiotem uszczypliwych uwag prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego Rajmundem Rembielińskim, który negował prawo do powołania prezydenta miasta oraz urządzenia dwóch jarmarków na wełnę. Zdaniem Rembielińskiego Tomaszów niczym się nie wyróżniał spośród innych ośrodków fabrycznych. Jednak wbrew jego opinii Tomaszów należał do najlepiej urządzonych ośrodków przemysłowych w Królestwie Polskim. Powodem nieprzychylności prezesa była jego urażona ambicja urzędnika oraz wzajemne animozje osobiste z Antonim hr. Ostrowskim.
20 maja 1830 r. Antoni hr. Ostrowski wniósł prośbę o przyznanie osadzie Tomaszów praw miejskich.
Ostatecznie 6 lipca 1830 r. Tomaszów postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego („W Imieniu Najjaśniejszego Mikołaja I. Cesarza Wszech Rosji Króla Polskiego &c. &c. &c.”) uzyskał prawa i swobody służące miastom prywatnym. Określono dokładnie nazwę nowego miasta, jego granice i dochody kasy miejskiej. Odtąd Tomaszów stał się Tomaszowem Mazowieckim – dla odróżnienia np. od Tomaszowa Lubelskiego (istniejącego od XVII wieku) i innych miejscowości o podobnych nazwach. Ponieważ Tomaszów Mazowiecki był miastem prywatnym, nie wydzielono specjalnego rewiru (getta) dla Żydów, lecz mogli oni zamieszkiwać dowolne części miasta. Miasto miało prawo organizowania 12 jarmarków w roku, w tym dwóch głównych, trwających 3 dni. Dziedzic miał prawo przedstawienia dwóch kandydatów na stanowisko burmistrza. W skład miasta nie weszła jurydyka, czyli wyłączone terytorium obejmujące łąki, ogrody i zabudowania dworskie oraz kompleks pałacowy wraz z zapleczem.
Uroczystość ogłoszenia Tomaszowa miastem odbyła się 8 września 1830 r. Uczestniczył w niej komisarz obwodu rawskiego w latach 1820-1834 Józef Heymans (1784-1850?), ułan i szwoleżer Księstwa Warszawskiego, kawaler Legii Honorowej. Uformowana procesja skierowała się do pałacu, gdzie komisarz w asyście czterech burmistrzów sąsiednich miast przedstawił starania Antoniego hr. Ostrowskiego o uzyskanie praw miejskich dla Tomaszowa. Następnie odczytano akt nadania praw miejskich – w języku polskim i niemieckim, po czym komisarz w imieniu rządu ogłosił Tomaszów miastem i odebrał uroczystą przysięgę od pierwszego burmistrza Antoniego Wrońskiego i ławników. Mszę dziękczynną odprawił proboszcz tomaszowski ks. Stanisław Wojciech Klonowski (1799-1860), a następnie burmistrz z trębaczami na rynkach i ważniejszych ulicach oznajmiał mieszkańcom wyniesienie Tomaszowa do rzędu miast. O godz. 15.00 odbył się uroczysty obiad z udziałem przybyłych z Warszawy urzędników. Wieczorem Szymon Olszewski, reprezentant Antoniego hr. Ostrowskiego, urządził wielką zabawę z iluminacjami.
Od 1830 r. Tomaszów Mazowiecki był miastem prywatnym, wchodzącym w skład dóbr Ujazd. Dopiero po konfiskacie dóbr Ostrowskich, w 1844 r. Tomaszów stał się miastem rządowym, a co za tym idzie – podlegał już innym przepisom (wyznaczono m.in. rewir żydowski dla 150 rodzin). Odtąd też przestał być częścią dóbr ujezdzkich.
W zbiorach naszego Muzeum znajduje się podpisany przez Antoniego hr. Ostrowskiego projekt aktu erekcyjnego dla przyszłego miasta Tomaszowa Mazowieckiego z 27 maja 1830 r. oraz odpis właściwego aktu noszący datę 19 lipca 1830 r.
dr Daniel Warzocha
dział historyczno-numizmatyczny
Bibliografia:
Badziak K., Awans przemysłowy Tomaszowa Maz. do II wojny światowej i jego najważniejsi twórcy, [w:] 220 lat Tomaszowa Mazowieckiego. Materiały z sesji naukowej 16 września 2008 r., red. W. Bogurat, A. Wróbel, A. Kędzierski, Tomaszów Mazowiecki 2008.
Góral J., Kotewicz R., Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejów miasta 1780-1990, Tomaszów Mazowiecki 1992.
Grad S., Tomaszów Mazowiecki, początki miasta i kościoła pw. św. Antoniego, „Łódzkie Studia Teologiczne” 1996, nr 5.
Historia Józefa Heymansa, http://www.kochamrawe.pl/historia-jozefa-heymansa/ [dostęp: 30.06.2020].
Kita J., Rola Rawitów Ostrowskich w rozwoju Tomaszowa Mazowieckiego w XIX i XX w., [w:] Karty z dziejów Tomaszowa Mazowieckiego. W 100. rocznicę odzyskania nieodległości przez Polskę oraz 230-lecie powstania miasta, red. A. Wróbel, D. Warzocha, Tomaszów Mazowiecki 2018.
Ostrowski A., Krótki rys osad fabrycznych w Królestwie Polskim, do druku przygotował R. Kotewicz, Piotrków Trybunalski 1989.
Witczak K.T., Najstarsza apteka w Tomaszowie Mazowieckim, „Farmacja Polska” 2014, nr 8.
