Autor: Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
80 lat temu, 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej, będący zbrojną strukturą Polskiego Państwa Podziemnego, przekształcony został w Armię Krajową.
Tego dnia drogą radiową został przesłany do okupowanej Polski, a imiennie do dotychczasowego dowódcy ZWZ, gen. Stefana Roweckiego, rozkaz podpisany przez Naczelnego Wodza, gen. Władysława Sikorskiego, który w punkcie pierwszym stanowił: „Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę ZWZ. Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową” podległą Panu Generałowi, jako jej dowódcy”. W punkcie drugim Wódz Naczelny podał nową nazwę stanowiska gen. Stefana Roweckiego, które od tej pory brzmiało: Dowódca Armii Krajowej. Z kolei w ostatnim, piątym punkcie Rozkazu, nakazano przekazanie tej wiadomości do informacji Delegata Rządu na Kraj, którą to funkcję w tamtym czasie pełnił Cyryl Ratajski.
Armia Krajowa stała się największą konspiracyjną siłą zbrojną na okupowanych terenach Polski, w której w sumie zostało zaprzysiężonych od 350 tys. do 400 tys. osób.
W Tomaszowie Mazowieckim i okolicach struktury konspiracyjne powstawały samorzutnie już jesienią 1939 r. Ośrodkami organizacyjnymi stawały się przedwojenne organizacje: Polska Partia Socjalistyczna, Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Peowiaków, Związek Ochotników Wojennych i Związek Podoficerów Rezerwy. Zalążki ruchu oporu powstawały także w Straży Pożarnej, Zarządzie Miejskim, szpitalu, fabrykach. Nawiązywano kontakty z Oddziałem Wydzielonym Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego (ps. „Hubal”).
Utworzony w marcu 1940 r. Obwód Tomaszów Mazowiecki wchodził w skład Inspektoratu Piotrków Trybunalski (od 2 listopada 1944 r. – Podokręgu Piotrków Trybunalski), a wraz z nim – Okręgu Łódź. W późniejszym okresie w skład Obwodu weszły z gminy sąsiadujące z miastem: z powiatu rawskiego Budziszewice, Rzeczyca i Inowłódz, z powiatu brzezińskiego – Łazisko i Ujazd, z powiatu piotrkowskiego Golesze i Bogusławice oraz z powiatu opoczyńskiego Unewel (z siedzibą w Białobrzegach). Część pobliskich gmin wchodziła w skład Obwodu Rawa Mazowiecka. Pierwotnie okręgi miały odpowiadać terytorialnie przedwojennym województwom, a obwody – powiatom. Okazało się to jednak mało praktyczne i w późniejszym czasie dochodziło do przesunięć niektórych obszarów między poszczególnymi okręgami. Ponadto w II Rzeczypospolitej Tomaszów nie był siedzibą powiatu, lecz podlegał administracyjnie znacznie mniejszym Brzezinom (pod okupacją niemiecką włączone zostały do III Rzeszy, podczas gdy Tomaszów pozostał w Generalnym Gubernatorstwie). Z oczywistych względów punktem odniesienia nie mógł też być utworzony przez okupanta powiat tomaszowski, będący jednostką sztucznie i terytorialnie zbyt rozległą.
W listopadzie 1942 r. obszar Obwodu podzielono na 4 rejony: Tomaszów, Studzianki, Ujazd i Lubochnię.
Obwód Tomaszów Mazowiecki nosił kolejno kryptonimy (używane w konspiracyjnej korespondencji): „Józef”, „Wrzeciono”, „Petunia”, „Szamot”, „Górka”, „Basy”, „AC” i „Fabryka”. W jego skład weszło na początku sześć niepowiązanych ze sobą organizacji, spośród których tylko niektóre znane są z nazwy (Związek Armii Polskiej, Związek Polski Niepodległej, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej).
Początkowo rozbudowywano struktury konspiracyjne, szkolono kadry, prowadzono działania propagandowe. Ukazywały się prasa konspiracyjna. Oprócz publikacji w języku polskim, dostarczających informacji o bieżącej sytuacji, kolportowano druki niemieckojęzyczne, dezinformujące Niemców i podkopujące ich zaufanie do hitlerowskiego reżimu (akcja „N”). Szczególne znaczenie miały działania wywiadowcze prowadzone w pobliskiej Spale. Na terenie przedwojennej rezydencji prezydenta Rzeczypospolitej znajdował się sztab Wehrmachtu w okupowanej Polsce. Komórką wywiadowczą kierował Roman Wojewódzki (ps. „Szary”), któremu podlegała dziewięcioosobowa grupa polskich pracowników rezydencji. Początkowo zbieranie informacji oparte było na wynoszeniu przeznaczonej do spalenia makulatury biurowej, jednak wyjmowanie dokumentów z teczek nie uszło uwadze Niemców. W październiku 1941 r. gestapo aresztowało całą grupę; w następnym roku wszyscy zostali zamordowani w obozach koncentracyjnych.
Kolejnymi komendantami Obwodu byli: rtm. Józef Walicki (ps. „Walbach”, hubalczyk) – od 15 marca do lipca 1940 r.; por. Marek Karski (ps. „Andrzej”, „Mateusz”) – od sierpnia 1940 r. do marca 1941 r.; kpt. Zbigniew Walenty Julian Walewski (ps. „Franciszek”, „Zbigniew”) – od kwietnia do 8 grudnia 1941 r. (tego dnia został aresztowany, 19 grudnia wywieziony do Auschwitz i tam zamordowany 30 marca 1942 r.); por. Zenon Mroczek (ps. „Ziemowit”) – od stycznia do maja 1942 r.; chor. Jan Klecha (ps. „Żegota”, „Karol”) – pełniący obowiązki od czerwca do października 1942 r.; por./kpt. inż. Jan Kowalski (ps. „Jurand”, „Kuna”) – od listopada 1942 r. do kwietnia 1944 r.; por. Karol Żywociński (ps. „Orlątko”, „Marek”) – pełniący obowiązki od maja do czerwca 1944 r.; kpt. Antoni Baranowski (ps. „Oksza”) – od lipca 1944 do 19 stycznia 1945 r. (rozwiązanie AK). Komendantami Rejonu (Miasta) byli natomiast: pchor. Tadeusz Nizwald (ps. „Okierski”, „Zgrzyt”) – od stycznia do grudnia 1941 r.; ppor. Emil Kraul (ps. „Lecki”, „Stanisław”) – od stycznia 1942 r. do stycznia 1943 r.; pchor. Mieczysław Remisz (ps. „Chaber”, „Józwa”, „Leśnik”) – od lutego do lipca 1943 r.; ppor. Romuald Okoń (ps. „Żubr”) – od lipca 1943 r. do stycznia 1945 r.
Liczebność Armii Krajowej w Obwodzie Tomaszowskim ulegała zmianom. W czerwcu 1941 r. liczył on 1879 żołnierzy, w tym 50 oficerów, 337 podoficerów i 1492 szeregowych. Uzbrojenie obwodu stanowiło wówczas 5 cekaemów, 6 erkaemów, 142 karabiny, 33 pistolety, 41 granatów, 6 kg materiałów wybuchowych. Jednak po aresztowaniach z 1942 i 1943 r. liczebność obwodu skurczyła się do 569 żołnierzy (12 oficerów, 8 podchorążych, 209 podoficerów i 340 szeregowych).
Na terenie Obwodu działało kilka oddziałów dywersyjnych. Od 1941 r. na terenie gminy Czerniewice działała 10-osobowa grupa o nazwie „Mściciel” kierowana przez Ignacego Kiełbasińskiego (ps. „Dąbal”, „Bystry”). Przez kilka miesięcy oddział przeprowadził kilkanaście akcji skierowanych przeciwko władzom okupacyjnym, volksdeutschom i kolaborantom. Wskutek aresztowań w lutym 1942 r., grupa przeniosła się na południe Obwodu. W rejonie Studzianek działał kilkunastoosobowy oddział Stanisława Rżanka (ps. „Graf”). Przez pewien czas działał w Obwodzie oddział Ferdynanda Pytla (ps. „Sambor”).
Po utworzeniu Kedywu (Kierownictwa Dywersji) Ośrodek Dywersyjny na terenie Obwodu organizował por. Artur Linowski (ps. „Karp”, „Andrzej”; cichociemny zrzucony w okolicach Siedlec z 1 na 2 października 1942 r.), zastępca szefa łódzkiego Kedywu (por./mjr. Adama Trybusa ps. „Gaj”). Jego aktywność zakończyła się tragicznie wskutek zdrady; aresztowany 1 lipca 1943 r. we wsi Kurzeszyn w powiecie rawskim, torturowany na Zapiecku w Tomaszowie, popełnił samobójstwo zażywając ukryty cyjanek potasu. Tomaszowskim Ośrodkiem Dywersyjnym kierowali następnie Zdzisław Józefowski (ps. „Orski”) – aresztowany jesienią 1943 r. i rozstrzelany w egzekucji pod tomaszowskim browarem 25 listopada tegoż roku; chor. Józef Chachuła (ps. „Lubicz”) – od jesieni 1943 r. do kwietnia 1944 r. oraz sierż. Stanisław Rżanek (ps. „Graf”) od maja do lipca 1944 r.
Tomaszów Mazowiecki nie był łatwym środowiskiem dla polskiego podziemia. W wielokulturowym do II wojny światowej mieście mieszkało wielu Niemców. Postawy wobec okupacji nie pokrywały się jednak w sposób bezpośredni i oczywisty z etnicznymi korzeniami. Nie brakowało szczerych polskich patriotów o niemieckich nazwiskach, a z drugiej stronie – bywało, że czysto polskie nazwiska nosili zajadli volksdeutsche. Z konspiracją współdziałali lekarze Alfred Augspach i Maurycy Mittelstaedt – obaj pochodzący z rodzin niemieckich wyznania ewangelicko-augsburskiego. Zagrożenie ze strony „V kolumny” stale istniało, o czym świadczy chociażby fakt, że właśnie w Obwodzie Tomaszowskim wykonano najwięcej wyroków na zdrajcach i konfidentach. W pierwszej połowie 1944 r. przeprowadzono akcję „C” (czyszcząca; używano też nazwy „Kośba”) – tylko w nocy z 8 na 9 czerwca 1944 r. na terenie Tomaszowa zlikwidowano 18 Niemców, volksdeutschów i konfidentów.
W kwietniu 1944 r. powstał w Tomaszowie Oddział Partyzancki „Zryw” pod dowództwem Józefa Chachuły ps. „Lubicz” (przed 1939 r. służył w 4 pułku artylerii ciężkiej w Tomaszowie). Liczył kilkunastu partyzantów, którzy przeprowadzali udane wypady z bunkra za wsią Tresta. Niestety, brak wyobraźni i dyscypliny dwóch młodych partyzantów, którzy świeżo ukończyli podchorążówkę w Warszawie, doprowadził do tragedii. Próba rozbrojenia Niemców w lokalu w Ludwikowie (dziś część Tomaszowa, dawniej wieś zamieszkała przez ludność pochodzenia niemieckiego) zakończyła się zabiciem jednego z nich i ujęciem drugiego. Nie wytrzymał tortur i wskazał Niemcom położenie partyzanckiego bunkra. Krótka walka 12 czerwca 1944 r. zakończyła się śmiercią sześciu partyzantów. Ci, którzy przeżyli, przeszli do Oddziału Partyzanckiego „Grom”.
W sierpniu 1944 r., już w okresie działania 25 pułku piechoty AK, z inicjatywy komendanta Obwodu Tomaszowskiego powstał Oddział Partyzancki „Mazur”, pod dowództwem ppor. Adama Benrada (ps. „Drukarz”). Liczył około 35 partyzantów, należących wcześniej do miejscowych grup dywersyjnych. Oddział stał się III plutonem 1 kompanii partyzanckiego pułku, dzieląc jego szlak bojowy.
Różne były powojenne losy tomaszowskich AK-owców, jak i pogmatwane były polskie losy w tych trudnych czasach. Na terenie Tomaszowa nie doszło w styczniu 1945 r. do ujawnienia wszystkich władz Polskiego Państwa Podziemnego, co zapobiegło masowym aresztowaniom uczestników wojennej konspiracji. Część żołnierzy podziemia włączyła się w konspirację przeciwko nieakceptowanej, nowej rzeczywistości. Był wśród nich Tadeusz Bartosiak (ps. „Wilk”), który poległ w walce z UB i ORMO na Majowej Górze w Przedborzu w 1947 r. Pochodzący Tomaszowa płk. Rudolf Majewski (ps. „Roman”, „Leśniak”; 1901-1949), dowódca 25 pułku piechoty AK, nie przeżył stalinowskiego więzienia we Wronkach. Inni przeciwnie, weszli w struktury tychże władz. Ignacy Kiełbasiński stał się funkcjonariuszem Urzędu Bezpieczeństwa. Służąc tam chronił jednak i wspierał kolegów z AK. Zwolniony z UB działał w środowisku kombatanckim. W powojennej partyzantce walczył też (za co został skazany na śmierć, następnie ułaskawiony) Przemysław Burchard (1925-2008), późniejszy prozaik, wydawca, etnograf i taternik. Ciekawostką jest, że wśród tomaszowskich partyzantów był późniejszy reżyser i scenarzysta filmowy Tadeusz Chmielewski (1927-2016), w którego dorobku znalazły się m.in. komedie „Ewa chce spać”, „Gdzie jest generał” czy „Jak rozpętałem drugą wojnę światową”. Walczył w oddziale „Las 3” dowodzonym przez por. Kazimierza Załęskiego ps. „Bończa”.
„Najwspanialsze, a zarazem najtragiczniejsze wojsko, jakie kiedykolwiek wystawiła Rzeczpospolita” – jak nazwał AK Jerzy Ślaski – kilkakrotnie upamiętniono w Tomaszowie Mazowieckim. Pierwsze upamiętnienie żołnierzy AK w przestrzeni publicznej miało miejsce już w 1957 r., kiedy na budynku przy ul. Zapiecek 8 wmurowano tablicę poświęconą ofiarom gestapo (tablicę zdemontowano w 2018 r., gdyż jego treść – upamiętniająca także członków Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej – kolidowała z przepisami ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki (Dz. U. 2016 nr 744). Największą podziemną armię okupowanej Europy upamiętniają także nazwy ulic: Armii Krajowej i 25 Pułku Armii Krajowej. Ponadto w 2015 r. na cmentarzu wojskowym przy ul. Smutnej odsłonięto tablicę poświęconą tomaszowskim komendantom AK.
dr Daniel Warzocha
adiunkt działu historyczno-numizmatycznego
Bibliografia:
#WojennyDzień – przekształcenie Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową, https://muzeum1939.pl/wojennydzien-przeksztalcenie-zwiazku-walki-zbrojnej-w-armie-krajowa/aktualnosci/4119.html [dostęp: 28.01.2022]
Kubiak J., Tomaszowski Zryw, „Kurier – Kultura i Rzeczywistość” 2009, nr 5.
Ordak M., Obwód Armii Krajowej Tomaszów Mazowiecki, [w:] Oblicza Podziemia. Studia i szkice z dziejów ZWZ-AK, pod red. T. Matuszaka, Piotrków Trybunalski – Tomaszów Mazowiecki 2012.
P.R. [Reising P.], Filmowe Orły dla tomaszowianina, „Kurier – Kultura i Rzeczywistość” 2011, nr 3/4.
Pązik J., Początki konspiracji w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1939-1940, http://skansenpilicy.pl/poczatki-konspiracji-w-tomaszowie-mazowieckim-w-latach-1939-1940/ [dostęp: 31.01.2022]
Reising P., Kontrowersyjnie o łódzkiej bezpiece, https://www.e-kalejdoskop.pl/literatura-a215/kontrowersyjnie-o-lodzkiej-bezpiece-r8831 [dostęp: 31.01.2022]
Wawrzyniak E., 25 Pułk Piechoty Armii Krajowej Ziemi Piotrkowsko-Opoczyńskiej, Warszawa 1999.
Wawrzyniak E., Na rubieży Okręgu AK Łódź. Zarys dziejów Inspektoratu Rejonowego i Podokręgu AK Piotrków Trybunalski, Warszawa 1988.
Wawrzyniak E., Tomaszowianin – major „Leśniak”, „Kurier – Kultura i Rzeczywistość” 2010, nr 1.
Wawrzyniak E., Tragedia polskiego wywiadu w Spale, „Kurier – Kultura i Rzeczywistość” 2009 nr 11/12.
